TWIERDZA PISZ

Fragment badań dotyczących twierdzy obronnej w mieście Pisz ----------------------------------

Twierdza w układzie gwiazdy (trace italienne) to fortyfikacja zbudowana w stylu, który rozwinął się w epoce prochu strzelniczego, kiedy armaty zdominowały pole bitwy. Pierwsza fortyfikacja została wybudowana w tym stylu w połowie XV wieku we Włoszech. Średniowieczne fortyfikacje w kształcie kręgu okazały się zbyt słabe, przez co narażone na duże szkody bądź zniszczenia w wyniku ostrzału armatniego, skierowanego bezpośrednio z zewnątrz w kierunku prostopadłych kamiennych murów. Fort w kształcie gwiazdy był bardzo płaską strukturą złożoną z wielu trójkątnych bastionów, specjalnie zaprojektowanych w taki sposób, by jeden zakrywał drugi, oraz z rowu otaczającego fortyfikację. Pozostałe struktury, jak raweliny, rogi, szańce oraz inne odcięte forty mogły być dodawane w celu stworzenia złożonej struktury symetralnej. Jednym z takich zaawansowanych założeń urbanistycznych w XVII w Prusach Królewskich była Twierdza Pisz. W związku ze wzrostem zagrożenia w wyniku wojen polsko-szwedzkich, niezmiennym elementem opracowywanych wówczas planów było stworzenie systemu obrony granic opartych na bastionowych twierdzach miejskich, umocnionych wg najnowszych wzorów wczesno nowożytnej sztuki fortyfikacyjnej. Plany opracowywali architekci sprowadzeni do Prus Książęcych z Niderlandów. Jednym z inżynierów, który przybył na zlecenie sprawującego władze w Prusach Książęcych margrabiego Jerzego Fryderyka, był Niclas De Kemp. Misja była elementem szerszych działań w zakresie zwiększenia obronności księstwa. Pisz odgrywał w tych koncepcjach ważną rolę, jako istotny strategicznie punkt, ryglujący dogodny szlak komunikacyjny.

Rys. Twierdza Pisz - Plan Drezdeński Furstenhoffa (XVII-XVIII w.) opisuje miasto jako twierdzę gwiazdę w stylu holenderskim.

Fot. Przykładowa realizacja twierdzy holenderskiej. Na zdjęciu fortyfikacje w holenderskiej

miejscowości Bourtange, w prowincji Groningen. (Rok budowy 1593 r.) ------------ W latach 1586-1588 do miasta przybywa generalny zbrojmistrz hans Schrimpf, przeprowadza inspekcję funkcjonowania militarnego zamku i prawdopodobnie podejmuje pierwsze decyzje związane z przebudową systemu obronnego. W roku 1590 przebywa w Piszu inżynier Hans Wissmar, który opracowuje projekt i plan niezbędnych robót. Prace rozpoczynają się od budowy obwałowania i wykonania palisady. Kolejnym krokiem jest wykonanie dwóch narożnych bollwerków ( baszt obronnych) zamkowych. Prace trwają do roku 1600.

Fot. Przykładowa realizacja twierdzy holenderskiej.

------------ Wstępne prace fortyfikacyjne całego miasta wykonywane już były prawdopodobnie w latach 1647 w trakcie pobytu w Piszu mierniczego Georga Trebera i realizacji kolejnych elementów obwarowań zamku trwających od 1628 do roku 1660. W tych latach prace przy zamku w początkowej fazie wykonywane były pod kierownictwem Abrahama zu Dohny i inzyniera Christiana Rosego. Nadzór późniejszej fazie budowy sprawował starosta piski Friedrich von Lehndorff. Konkretne jednak inwestycje fortyfikacji miasta to druga połowa XVII. Prace wykonywane były pod kierunkiem sławnego generała von Waldecka. Jego obecność świadczy o przywiązaniu dużej wagi do twierdzy przez władze pruskie. W pierwszej fazie wykonano wokół miasta drewnianego parkanu i prac ziemnych związanych z fosą twierdzy, a następnie w latach 1679 – 1698 zrealizowano system fortyfikacji bastionowych.

Rys. Projekt budowy cytadeli (zamku) Twierdzy Pisz (XVII-XVIII). Rysunek przedstawia projekt ostatecznej przebudowy z 1620 r jako umocnień cytadeli twierdzy miejskiej. Rysunek wykonano na mapie katastralnej z 1916 r. Z lewej wyraźnie widoczne, boczne wejście do bastionu przed bramą główną (dzisiejsza ulica Kopernika), z prawej pozostałość wydzielonej działki prowadzącej do bramy wodnej zamku od wschodu. W środku zamku widać wydzielone działki, po jego rozebraniu w 1837 - pod budowę osiedla mieszkaniowego. Fundamenty domów pokrywają się z murami budynku zamkowego.

------------ Od 1686 do 1714 w czasach świetności Twierdzy Piskiej tytuł gubernatora Johannisburga nosił hrabia Rzeszy Carl Wilhelm Finck von Fincensten. Z dostępnych źródeł wynika, że 4 czerwca 1698 roku rozpoczął się w Piszu zjazd króla Polski Augusta II Mocnego oraz króla Prus Fryderyka III, wtedy już twierdza była najprawdopodobniej w dużej części ukończona.

Brak jednak odpowiedniego finasowania i historycznie potwierdzone informacje o problemach przy budowie tak szeroko zakrojonego założenia, nie pozwala ostatecznie potwierdzić jaki był stan ukończenia twierdzy. Na dzień dzisiejszy, brak odpowiednio przeprowadzonej kwerendy historycznej dostępnych materiałów archiwalnych oraz brak analizy z szeroko zakrojonych prac archeologicznych, uniemożliwia określenie precyzyjnie etapów rozbudowy i przebudowy tego obiektu.

Rys. Rysunki przedstawiają elementy składowe fortyfikacji i sposób wykreślania bastionów.

Rys. Przekrój sylwety nasypów twierdzy z opisem elementów wyposażenia fortyfikacji

----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Projekt twierdzy i cały system fortyfikacji, oparto prawdopodobnie na wzorcu z podręcznika napisanego przez urodzonego w Toruniu matematyka i inżyniera wojskowego Adama Freytaga. Zakładał on budowę miasta w składzie fortyfikacji wyposażonych w :

a) Cztery pełne bastiony otoczone fosą b) Jedną ostoje fortyfikacyjną - redan rzeczny

c) Cytadele - przebudowany zamek krzyżacki

c) Trzy czteroboczne raweliny

d) Siedmioramienną gwiazdę nasypów fosowych zakończoną ostrokołem.

e) Podwójny bastion chroniący most przeprawy miejskiej, od strony wschodniej.

Rys. Geometryczny wykres założeń urbanistycznych Twierdzy Pisz. / autor: arch. T.Kamiński (2017)

Rys. Twierdza bastionowa według planu Drezdeńskiego Furstenhoffa, na aktualnej mapie z roku 2005.

Na Rysunku w prawym górnym rogu widać zamek będący cytadelą Twierdzy Pisz. a) kolor żółty - niezmienny układ ulic, który funkcjonuje do dnia dzisiejszego. b) kolor czerwony - wskazuje główne wejścia do twierdzy i do zamku. c) kolor niebieski - główna brama miasta

d) kolor czarny - środek geometryczny twierdzy ------------

Rys. Stan realizacji twierdzy według kartografa pruskiego mieszkającego na stałe w Królewcu Jana Władysława Suchodoleca (von Suchodoletz) na mapie z roku 1735.

Rys. Prawdopodobny stan realizacji twierdzy lub jej przebudowy z formy ukończonej wraz z cytadelą (zamkiem) według planu Guttzeita z roku 1797. ------------ W roku 1709 wyniku epidemii dżumy twierdza opustoszała, przy życiu zostało 15 mieszkańców. Do końca I połowy XVIII wieku zamek służył jako twierdza, w której stacjonował garnizon wojskowy. W 1740 roku przeprowadzono kolejny remont cytadeli adaptując wnętrza na aktualne potrzeby. Obiekt powoli zatracał walory militarne na rzecz wygodnej rezydencji.

Rys. Mapa katastralna z 1864r, przerysowana w 1916r. Rysunek przedstawia prawdopodobnie stan urbanistyczny miasta po 30 latach, od czasu likwidacji ostatnich umocnień twierdzy. Widoczne nowe parcelacje działek wytyczone prostopadle do kanału wodnego będącego pozostałością po fosie, rozbiórka cytadeli (zamku). Wyraźnie jednak widać obrys zewnętrznych gwiazdy i wewnętrzny układ ulic, które (szczególnie w części północnej miasta) pozostają niezmienne do dnia dzisiejszego. Widać też teren po rozbiórce zamku i nowy podział działek po zasypaniu fosy. W nowym układzie urbanistycznym nienaruszony pozostaje plac zamkowy i główny plac miejski.

Rys. Wizualizacja Twierdzy Pisz (XVII) osadzona w aktualnym zdjęciu satelitarnym. --------------------------- W roku 1787 nastąpiła częściowa likwidacja twierdzy Johannisburg. Zamek sprzedano, rozebrano umocnienia, a uzyskane w ten sposób grunty oddano z powrotem mieszczanom. W 1837 roku odnotowano kolejne, ostatnie rozbiórki budynków, nasypów i murów obronnych.

Źródła : G.CH.Pisański, E.J.Guttzeit, S.Herbst, T.Zarębska. B. Dybaś, --------------------------- * Szlak edukacyjny wokół twierdzy: link