ZAMEK PISZ

Początek historii tego miejsca to prawdopodobnie powstanie w XVII w. pruskiej osady handlowej lub grodu należącego do plemienia bałtyjskiego Galindów, które zamieszkiwało tereny obecnych Mazur. Okres bytowania Galindów na tych terenach datuje się na około V w. p.n.e. – XIII w. n.e., a ich ziemie nazywane były Galindią.

Występuje duże prawdopodobieństwo, iż przed powstaniem zamku krzyżackiego tu właśnie znajdowała się osada lub gród Galindów. Miejsce otoczone bagnami, jak wyspa łączyło na dużym obszarze prawe i lewe nabrzeże rozlewiska rzeki Pisy. Idealnie nadawało się do kontroli jedynej w okolicy przeprawy (brodu). Ważnym aspektem była też kontrola lądowych szlaków komunikacyjno handlowych i transportu rzecznego. Zakon często wykorzystywał zagospodarowane punkty osadnicze, podczas szybkiej kolonizacji, a szczególnie miejsca o takich walorach militarnych i handlowych.

Rys. Mapa Hipsometryczna - Mapa pokazuje jak mogła wyglądać przeprawa przez rzekę i w jaki sposób zlokalizowano osadę. (graf. T.Kamiński 2023)

-----------------------------

STRAŻNICA 1268,1289 - Pojawiają się pierwsze niepotwierdzone jednak informacje (ź; Daubmann, Hennenberger) o budowie przy rzece Pisie obiektu "strażnicy", w źródłach mowa jest też o dworze obronnym, domu myśliwskim. Druga data wydaje się bardziej prawdopodobna, ponieważ to w tym roku zakończyła się dopiero kolonizacja Prus.

Rys. Strażnica / Wizualizacja graficzna AI wykonana na podstawie szkicu T. Kamińskiego z 2007r. - Wizja architektoniczna strażnicy krzyżackiej w XIII w. Zabudowa mogła być początkiem organizacji osady i przyczynkiem do powstania późniejszego zamku drewniano ziemnego, który wybudowano w wieku XIV. (graf. T.Kamiński 2023)

-----------------------------------

WAROWNIA ZAKONNA DREWNIANO ZIEMNA 1345 - Wielki mistrz zakonny Heinrich Dusemer nakazuje wybudowanie fortyfikacji drewniano ziemnych (ź;Wigand z Marburga, 1394) zwanych zamkiem Jana. Obiekt ustawiony jest na lewym brzegu Pisy niedaleko przeprawy rzecznej i prawdopodobnie istniejącej osady leśno-rybackiej w południowo zachodniej stronie obszaru zwanej alt Johannisburg. Pierwszym prokuratorem jest brat Rutger, a w późniejszych czasach brat Rudolf. Wykonawcą i nadzorca prac zostaje Johannes Wernkonis. Zamek podlega wtedy komturstwu Sątoczeńskiemu, w 1347 przechodzi pod komturstwo Bałgijskie. Zamek posiadał Gdanisko poza obrysem umocnień, co może wskazywać już na elementy murowane fortyfikacji.

Rys. Warownia / Rzut - Wizja architektoniczna warowni drewniano ziemnej w latach 40 XIV w. Zabudowa drewniano ziemna częściowo już murowana. (rys. T.Kamiński 2023)

Rys. Warownia / Wizualizacja graficzna AI - Wizja architektoniczna warowni w latach 40 XIV w. (graf. - T.Kamiński 2023) 1361/66 - Zdobycie i spalenie fortyfikacji przez Kiejstuta (wielki książę Litewski stryj Jagiełły) wraz ze wsparciem księcia grodzieńskiego Patryka. Aktualny rządca zamku Johanes Kollin (Collyn) wraz z towarzyszami ukrył się w "gdanisku" "dansker" (wieża obronna na rzece pełniąca jednocześnie funkcję latryny). Litwini, żeby go stamtąd wyciągnąć, napełnili łodzie smoła, drewnem, po czym je podpalili i skierowali na dansker. Załoga zmuszona była się poddać i trafiła prawdopodobnie niewoli lub zdołała uciec, Jan Kollin przeżył. Opisujący to Wigand z Marburga pisze w dalszej części kroniki o kolejnym najeździe (1366), lecz opis bardziej szczegółowy jest identyczny i prawdopodobnie opisuje to samo zajście (to już mu się niestety zdarzało). Budowlę podczas tego najazdu zniszczono (niektóre źródła określają to "do pnia"), lecz chyba nie zupełnie, ponieważ w kolejnych latach, szybko go odbudowano i rozbudowano umocnienia.

Rys. Warownia / Wizualizacja graficzna AI na bazie rysunków B.Januszewskiej, K.Wolskiej, lata 40 XIV w. (graf - T.Kamiński 2023)

----------------------------------- ZAMEK ZAKONNY MUROWANY - BUDOWA / ODBUDOWA 1378 - Do roku 1367 trwała główna odbudowa zamku, a prace rozbudowy i budowy nowych umocnień trwały prawie do końca lat 70. Tym razem jest to zamek w większości murowany na fundamencie kamiennym, osadzonym częściowo na starych palisadach zamku, będących teraz dodatkowym elementem umocnień.

Rys. Zamek Murowany / Rzut - Dane podstawowe z badań archeologicznych i źródeł historycznych dotyczących zamku murowanego z lat 70 XIV w. (rys. T.Kamiński 2023) Założenie zamkowe (hipotetycznie) zaplanowano na planie kwadratu, główny obiekt ustawiono w południowym, krótszym skrzydle obwodu umocnień. Budynek był podpiwniczony 3 kondygnacyjny nadziemnych o długości około 38-45 m, ustawiony szczytami w kierunkach wschód zachód. Od strony północnej podwórze okalały mury i przybudowane do nich budynki gospodarcze. Na podwórze prowadziła droga przez barbakan z kierunku narożnika zachodnio północnego.

Rys. Zamek Murowany / Wizualizacja Graficzna AI - Jedna z wizji architektonicznych zamku murowanego w latach 70 XIV w. (graf. - T.Kamiński 2023) Wieża "Dansker" stała prawdopodobnie w niedalekiej odległości od skrzydła południowego, dobrze skomunikowana gankiem z główną częścią mieszkalną. Barbakan wjazdowy wybudowany w formie wieży obronnej od strony zachodnio północnej, mógł osłaniać dwa mury zamku w trakcie jego ataku. Taki rodzaj fortyfikacji mógłby tłumaczyć skośne ustawienie szyi bramnej prowadzącej do barbakanu, odkrytej podczas badań wykopaliskowych w roku 2017.

Rys. Zamek Murowany / Rzuty - Warianty możliwych opcji formy zamku murowanego po odbudowie w latach 70 XIV w. (rys. T.Kamiński 2023) Wariant 01 - Wjazd przez barbakan (wady: zbyt małe przedzamcze, wąski przejazd z wieży do szyi barbakanu)

Wariant 02 - Wjazd przez bramy przedzamcza z ochraniającą wjazd nietypową basztą (wady: zbyt duzy zamek główny, za małe przedzamcze, nietypowa forma baszty narożnej).

Wariant 03 - Wzjad przez barbakan (wady: brak uzasadnienia dla skosu szyi barbakanu)

Rys. Zamek Murowany / Wizualizacja Graficzna AI - Jedna z wizji architektonicznych zamku murowanego w latach 70 XIV w. (graf.- T.Kamiński 2023)

1379 - Wizyta wielkiego mistrza Winricha von Kniprode, który wraz ze świtą odbył podróż po państwie krzyżackim, szlakiem wodnym z Wielkich Jezior Mazurskich do Wisły. 1383 - Załoga zamku spali wieś Przewóz pozostawiając wielu zabitych i rannych. Prokuratorzy twardą ręką nadzorują z zamku folwarki zakonne, gospodarkę rybną, leśną, kolonizację terenu, handel towarami i nadal buduje wojskowy punkt oporu oraz bazę zaopatrzeniową dla wojsk krzyżackich, na czas kolonizacji terenów w kierunku Litwy.

1391-1393 - W zamku koszarują przed wyprawami wielcy marszałkowie zakonu - Engelhard Raabe oraz Werner von Tettingen. W 1392 roku załoga podejmuje ucztą dowódcę chorągwi św. Jerzego Apela Fuchsa, zmierzającego na jeden wypadów wojskowych organizowanych przez zakon.

W tym czasie bracia zakonni, pewnie czując się w swoich fortyfikacjach najeżdżają oprócz Litwy, także tereny Mazowsza (np. w 1391 komtur bałgijski Arnold von Burgeln zburzy nowy zamek w Złotoryii, w 1407 prokurator piski zniszczył wieś Mały Płock księcia Janusza). Paląc okoliczne wsie, miasteczka, mordują ludzi, wchodzą z sąsiadami w zatargi wymuszając podporządkowanie. O ile akcie odwetowe ze strony Litwy były często praktykowane, nie odnotowano wypraw odwetowych na zamek, mimo wielu skarg ze strony książąt

Rys. Zamek Murowany / Wizualizacja Graficzna AI - Jedna z wizji architektonicznych zamku murowanego w latach 70 XIV w. (graf - T.Kamiński 2023) ----------------------------------- ZAMEK ZAKONNY MUROWANY - ROZBUDOWA 1431,1435 - Zamek został objęty specjalną pieczą i na polecenie komtura bałdzkiego w 1431 r. umocniony. W czasie tej odbudowy likwidacji mógł ulec barbakan wjazdowy.

Rys. Zamek murowany / Rzut - Wizja rozbudowy zamku murowanego z XV w z gdaniskiem od strony południowej (rys. T.Kamiński 2023)

1454 - Podczas powstania antykrzyżackiego odziały Związku Pruskiego wraz z okolicznymi mieszkańcami opanowują zamek i przepędzają załogę.

1455 - Zamek zajmują siły powstańcze wolnych chłopów, którzy wystąpili przeciwko praktykom kolonizacyjnym zakonu i nadużywaniu władzy. W toku dalszych wydarzeń zamek został obsadzony przez polskie oddziały zaciężone pod dowództwem Jana Skubela. W listopadzie fortyfikacje zastają częściowo zniszczone. W tym samym roku zaciężni zakonu krzyżackiego odbijają zamek.

1459 - W trakcie działań wojny trzynastoletniej, polskie wojska zajmują i okresowo obsadzają zamek. W 1466 po zawarciu II pokoju toruńskiego zamek pozostaje w Prusach krzyżackich.

1507-1520 - Odbudowa, rozbudowa zamku

Przełom XV i XVI wieku to wzmożona rola zamku w związku z rozwojem osadnictwa w puszczy Piskiej. W tym czasie podczas odbudowy powstaje prawdopodobnie umocnienie i rozbudowa skrzydła północnego i dalsza część wschodniego. Obwód zamku to plan prostokąta i zgodnie z założeniami archeologicznymi szczątkowych badań Guli (2003) posiada wymiar około 105 x 45, jeżeli jednak doskalujemy go do rysunków De Kempa (1602), widocznej tam skali i szerokości skrzydeł widocznej w badaniach czyli 10 m - to powinien to prostokąt o wymiarach 97 x 38. Możliwe, że mury obwodowe zewnętrzne w badaniach zostały przyjęte jako mury zamkowe, to należy jak najszybciej zweryfikować.

Inwentaryzacje z tego okresu przedstawiają konkretny zakres pomieszczeń. W skrzydle południowym i wschodnim znajdują się funkcje mieszkalno-gospodarcze z pomieszczenia takimi jak: kaplica, jadalnia ? strych - spichlerz (zboże, mąka, chmiel), kuchnia i spiżarnia, piekarnia, browar, piwnica (piwo i prawdopodobnie miód), zbrojownia, prochownia, izby gościnne (23 łóżka), pomieszczenia na narzędzia do polowania i połowów. W centralnej południowej części mogły znajdować się izba prokuratora, refektarz i małe dormitorium lub sekretariat prokuratorski. W części północno wschodniej w strefie przedzamcza funkcjonowały obiekty gospodarcze w formie przymurnych zabudowań i prostych drewnianych zabudowań mieszkalnych służby. W kurtynie zachodniej przedzamcza osadzono bramę wjazdową i most zwodzony nad fosą otaczającą cały zamek. Przy zamku na rzece znajdowała się przystań dla statków i łodzi oraz prawdopodobnie młyn. Plac zamkowy mógł być częściowo zabudowany (wykazały to ostatnie badania georadarem). Zamek po rozbudowie planowano prawdopodobnie jako dwu członowy - zamek wysoki właściwy i przedzamcze oddzielone starym murem i bramą (niestety nie potwierdziły tego szczątkowe badania wykopaliskowe w 2003r.). Z czasem prawdopodobnie zburzono mur wewnętrzny nie widoczny juz na początku XVIIw.

Rys. Zamek murowany / Wizualizacja 3D - Wizja rozbudowy zamku murowanego z XV w, z gdaniskiem od strony wschodniej (rys. T.Kamiński 2017) 1520 - W trakcie wojny polsko-krzyżackiej (pruskiej), wojska mazowieckie (oddziały dowodzone przez starostę łomżyńskiego Pawła Brzeskiego) zajęły bez oporu i obsadziły zamek. Zakonny prokurator Hans Kolbitz uciekł, do Szczytna. Okoliczni chłopi i wolni mazurzy przyłączyli się do Mazowszan, składając przysięgę królowi polskiemu. Zamek stanowił bazę wypadową dla polskich oddziałów na Prusy. Dokonywano zniszczeń, grabieży, morderstw, jakoby w odwecie za dawne upokorzenia z rąk oddziałów krzyżackich. Tego samego roku w lipcu Krzyżacy odbili zamek (100 konnych, 1000 pieszych), zaskoczeni obrońcy bronili się do zakończenia amunicji. Krzyżacy zorganizowali wypad odwetowy na Mazowsze (spalili Kolno, Wąsosz i wiele innych wsi). W kolejnym odwecie odziały mazowieckie niszczyły okolice Pisza, nie oszczędzając miejscowej ludności. Zamek pozostaje w rękach krzyżackich do rozejmu w kwietniu 1521 roku.

1522-1525 - Ostatnim prokuratorem urzędującym w zamku był Friedrich (pan na Heydecku)

1525 - Po sekularyzacji zakonu obiekt stał się siedzibą książęcego starosty i wszedł w skład Prus Książęcych. W zamku gości często pierwszy władca nowożytnych Prus – Albrecht Hohenzollern, jak i również jego następcy. 1530, 1538 - W Piszu przez dłuższy czas przebywa Albrecht Hohenzollern który lubi odpoczywać w zamku wraz z całym dworem, ale tez jednym z powodów jest panującą w Królewcu zaraza.

---------------------------------- UMOCNIENIA NOWOŻYTNE ZAMKU - CYTADELA TWIERDZY PISZ

1538, 1561, 1581 - 1590 - prowadzono generalną przebudowę i umocnienie zamku. Prace 1580 prowadził nadworny architekt Chritopher Römer z Królewca. W 1590 rząd krajowy wysyła do kontynuowania prac Hanssa Wissmara, inżynier miał zająć się inspekcja i opracowaniem planu dalszych prac. Zamek prawdopodobnie wtedy został otoczony nasypem osłaniającym mur obwodowy. Międzymurze zostało zasypane i W narożnikach zbudowano lub obudowano stare wieże obronne i wzmocniono jest nowoczesnymi masywnymi bastionami od strony południowo wschodniej i północno zachodniej. Prace te były opóźnoną rozbudową fortyfikacji w celu dostosowania zamku do nowego pola bitwy z użyciem ciężkiej broni palnej dalekiego zasięgu.

Rys. Zamek murowany / Rzut - Rysunek rozbudowy fortyfikacji zamku murowanego z końca XVI na podstawie rysunków Niclasa De Kempa z 1602 r. (rys. T.Kamiński 2023)

Rys. PRUSKA CYTADELA / Wizualizacja 3D Zamku Pruskiego (XVI-XVII w.) będącego cytadelą Twierdzy Pisz, wykonana na podstawie rysunków Niclasa De Kempa z 1602 r. (Rys, T.Kamiński 2016)

Rys. PRUSKA CYTADELA. Rekonstrukcja graficzna AI Zamku Pruskiego (XVI-XVII w.) będącego cytadelą Twierdzy Pisz, wykonana na podstawie szkicu z 2016 T.Kamińskiego i rysunków Niclasa De Kempa z 1602 r. (graf. T.Kamiński, 2023)

Rys. PRUSKA CYTADELA. Rekonstrukcja graficzna AI, wariantów bramy wjazdowej (XVI-XVII w.), wykonana na podstawie wizualizacji 3D T.Kamińskiego 2016 i rysunków Niclasa De Kempa z 1602 r. (graf. T.Kamiński 2023)

-----------------------------------

1602 - Powstaje pierwszy szkic inwentaryzacyjny zamku Piskiego wykonany w 1602r. przez niderlandzkiego inżyniera Niclasa De Kempa.

Rysunki inwentaryzacyjne wykonane w 1602r. przez niderlandzkiego inżyniera Niclasa De Kempa. Jedna z najważniejszych dokumentacji historycznych dotyczących Zamku Piskiego. ------------------ 1620/28 Roboty budowlane objęły również zamkowe fortyfikacje, które z polecenia księcia Jerzego Wilhelma w 1628 roku umocnił inżynier Christian Rose. Prace przez niego prowadzone miały dużą skale i wyszły na zewnątrz fosy zamkowej. 1639 - W zamku przebywa król Władysław IV 1645 - Nadanie praw miejskich

Rys. Historyczny plan przebudowy zamku w cytadelę wykonane przez Wilhelma Trebera.

1647 - Przybycie do Pisza książęcego mierniczego Wilhelma Trebera, który miał za zadanie dokończyć rozbudowę zamku. Następna przebudowa miała miejsce w 1655 roku. Wówczas w związku z rozwojem artylerii, włączono w obręb fortyfikacji obszar lokowanego w 1646 roku miasta, tworząc rozległy, jednolity system obronny. 1656 - Zamek opiera się najazdowi Tatarów.

Rys. Historyczny plany przebudowy zamku w cytadelę wykonane przez Johanesa Batesa. (1646-1655)

1679 - Wybuchł pożar, w tym czasie zamek uległ częściowemu zniszczeniu, które to zniszczenia w następnych dwóch latach odbudowywano. 1682 - Równocześnie ruszyły roboty fortyfikacyjne wykonane pod kierunkiem sławnego generała von Waldeck. Jego obecność świadczy o przywiązaniu dużej wagi do twierdzy przez władze pruskie. W pierwszej fazie ograniczyły się one do postawienia wokół miasta drewnianego parkanu, a następnie w latach 1679 – 1698 zrealizowano system fortyfikacji bastionowych, którego projekt oparto na wzorcu z podręcznika napisanego przez Adama Freytaga. Od 1686 do 1714 tytuł gubernatora twierdzy Johannisburg nosił hrabia Rzeszy Carl Wilhelm Finck von Fincensten.

Rys. Rycina Johanna Michaela Guisego 1684 - Powstaje plan twierdzy miejskiej Johanna Michaela Guisego. Osiedle za obwodem obronnym, do którego włączono zamek i miasto, nazwano Zapłoć. Należy zatem przypuszczać, że były to raczej umocnienia palisadowo-ziemne z fosą w części południowej, wypełnione wodą. Z miasta wychodziły trzy bramy: w kierunku wschodnim do Ełku z rozwidleniem południowym do granicy, w kierunku zachodnim do Szczytna oraz na południe z ulicy Rybackiej. Z rynku wychodziły ulice w czterech kierunkach geograficznych. Równolegle do rynku biegła jedna ulica połączona dwiema przecznicami z rynkiem i ulica biegnąca po łuku do mostu przed ufortyfikowanym zamkiem. Od strony rzeki nie było umocnień. -------------------------- 1697 - Przy twierdzy miejskiej usypano okopy „Aussenwercke” obłożone darnią. Kształt tych okopów ukazuje plan J.J. Fürstenberga z przełomu XVII/XVIII w., jego kopią są trzy plany z epoki (jeden z Upsale, dwa w fotokopiach znane ze zbiorów Instytutu Sztuki PAN). Nieco odmienny jest plan z ok. XVII wieku reprodukowany w pracy J.E. Guttzeit, Der Kreis Johannisburg, Ein ostpreussisches Heimatbuch, Würzburg 1964). Podstawowy plan zwany planem drezdeńskim ukazuje twierdzę miasto składającą się z narysu bastionowego o czterech bastionach połączonych kurtynami. Obronę kurtyn wzmacniają raweliny umieszczone w fosie, jeden z nich osłania kurtynę z bramą zachodnią w stronę Szczytna. Całość osadzona jest w rzece Pisie. Od zewnątrz fosy biegnie kryta droga o rysunku powtarzającym narys bastionów i rawelinów, z placami broni we wewnętrznych i wklęsłych narożnikach. Na wschodnim brzegu rzeki znajduje się przedmoście o narysie dzieła rogowego z rawelinem osłaniającym bramę w kierunku Ełku. Przedmoście otacza fosa. W północnym narożu gdzie funkcjonował zamek pojawia się wydzielony obszar umocniony otoczony własną fosą. "Niszczono wówczas w Piszu łąki prywatnych właścicieli, z których zdarto darń. Przy jej pomocy umocniono wykokopy i fosę. Nic dziwnego, że obszar pozbawiony darni ludność miejscowa nazwała "Porembiskiem". Ks. Fryderyk III zapisał w dniu 30 lipca 1697 r. to Porembisko miastu". "Opisy, podane przez Pisanskiego i Boettichera, mówią, że aż po jez.Roś na północy rozciągały się bagna, zwane „podzameckie”. Do zamku należały również pastwiska, ogród warzywny i owocowy, znajdujący się tuż przy wale twierdzy. Przedmoście stanowiło wał okrągły; do zamku można było dostać się przez dwa mosty zwodzone i dwie bramy: bramę wodną i lądową. W północnej części zamku, w baszcie, mieściła się zbrojownia, gdzie oprócz broni użytkowej przechowywano broń dawną, starą. Stanowiła więc ona do pewnego stopnia muzeum „wojskowe”. W północnej części zamku znajdowały się duże i murowane studnie, które z powodu silnych uszkodzeń w 1738 r. zasypano. W południowej części zamku, jako najbardziej słonecznej, mieściły się pokoje mieszkalne, zwłaszcza kapitana zamku, luksusowo urządzone. Przy jednej baszcie w 1702 r. wybudowano wieżę z zegarem, wybijającym nawet kwadranse. Plac zamkowy, wybrukowany i przestrzenny, był zewsząd otoczony murem. Piwnice zamku były suche, głębokie i zimne."

Rys. Rysunek zamku z archiwum Malborka przedstawiający stan z 1692 ?

1698 - rozpoczął się w Piszu zjazd króla Polski Augusta II Mocnego oraz króla Prus Fryderyka III Hohenzollerna. Podczas trzytygodniowego polowania wybito ogromną ilość zwierzyny, uszczuplając poważnie zasoby zwierzyny w Puszczy Piskiej. Drugie spotkanie ma związek z następcą Augusta, królem Stanisławem Leszczyńskim, który w obawie przed wojskami rosyjskim zbiegł z Gdańska do Pisza w przebraniu chłopskim, gdzie został rozpoznany i zatrzymany.

Rys. Szkic piórem z roku 1752 przedstawiający miasto Pisz od strony wschodniej. Rysunek przedstawia sylwetę miasta z 1698r podczas zjazdu Augusta II i Fryderyka III Hohenzollerna.

Rys. Wizualizacja graficzna AI na podstawie szkicu piórem z roku 1752. -----------------------

1729 - zaistniała potrzeba wybudowania magazynu wojskowego. Do końca I połowy XVIII wieku zamek służył jako cytadela twierdzy, w której stacjonował garnizon wojskowy.

1740 - przeprowadzono kolejny remont adaptując wnętrza na aktualne potrzeby. Obiekt powoli zatracał walory militarne na rzecz wygodnej rezydencji pałacowej. ----------------

1787 - nastąpiła likwidacja twierdzy Johannisburg. Zamek sprzedano właścicielowi prywatnemu, rozebrano umocnienia zewnętrzne, a uzyskane w ten sposób grunty oddano z powrotem mieszczanom.

Rys. Fragment szkicu Guttzeita przedstawiający miasto Pisz z roku 1797. Jest to ostatni rysunek przedstawiający stan realizacji zamku, już po przejściu w ręce prywatne.

1837 - została rozebrana większa część budynków i murów obronnych zamku. Pozostały jedynie fragmenty murów skrzydła wschodniego w częsci południowej zamku wysokiego, na bazie których wybudowano potem 2 domy mieszkalne. "Domy mieszkalne częściow o zajęli ogrodnicy zamkow a część wydzierżawiono ludności miejscowej. Tak i sam podział nastąpił stopniowo z ogrodem warzywnym i owocowym, natomiast plac długi i szeroki na 15 prętów („Ruten ”) przeznaczono dla księży jako odszkodowanie za odebrane im ogrody w czasie rozbudowy twierdzy i przeprowadzania umocnień i obwarowań". 1850 - na pozostałej części wybudowano osiedle mieszkaniowe z materiału zamkowego, budynki osadzono częściowo na fundamentach zamku. Budynki mieszkalne nr. 3 i 2, budowane są nie tylko na fundamentach ścian piwnicy zamku, ale posiadają też oryginalne ściany zamku do wysokości stropu.

Fot. Fotografia przedstawia osiedle mieszkaniowe wybudowane na fundamentach zabudowań zamkowych. Po lewej budynek nr.1, po prawej budynki nr.6,5,4.

Rys. Osiedle mieszkaniowe wybudowane na fundamentach zabudowań zamkowych. Rzut osiedla "Znad Pisy"

Fot. Zdjęcie z samolotu na plac zamkowy wykonane po I wojnie światowej.

--------------------

1945 - w czasie działań wojennych Pisz został zniszczony w 75%, a wraz z nim prawie całkowicie zabudowania osiedla i częściowo pozostałości murów zamkowych. Zgodnie z publikacjami Joanny Maciejewskiej (lata '60) po wojnie w strefie zamku znajdują się jeszcze ruiny południowego i wschodniego skrzydła zamku (ruiny ścian budynków nr.2 i 3). Joanna Maciejewska pisze: "W 1945 r. na miejscu zamku zachowały się tylko ruiny. W odległości ok. 60 m od rzeki Pisy ściana wschodnia i południowa od ul. Wojska Polskiego posiadała mur dług. 38 m, szer. 10 m, wysoki na 4 m, grubość muru wynosiła półtora metra. Mur zbudowany był z cegły ceramicznej dużej, o grubości 30 cm każda. Od podwórka widniała ściana strony zachodniej o grub. 65 cm, również zbudowana z cegły. Otwory okienne o wymiarach 2,4m x 1,6m, zwężające się do wewnątrz. Podpiwniczenie na całej powierzchni budowy wykonane z cegły ceramicznej o sklepieniu kolebkowym. Fundamenty natomiast zrobione z kamienia. Od strony północnej drugi bok o rozmiarach 33 x 10 x 4 m. Otwory piwniczne zamurowane, chociaż zaznaczały się sklepienia okien. Dachu nie było. Pozostała po nim jedynie dachówka, tzw. holenderka. W domu tym znaleziono resztki umeblowania i ślady niedawnego zamieszkania. Dom ten został spalony w 1945 r. w czasie działań wojennych"

Fot. Ruiny zamku po II wojnie światowej. Po prawej widoczny budynek nr.8 stojący przy placu zamkowym. 1958 - Wpisanie ruin zamku do rejestru zabytków województwa warmińsko mazurskiego pod numerem w wykazie 147/1961 (Nr w rejestrze zabytków: A 525 z 05.09.195) / działki 371/2; 370/3; 375/5 372/9. 1960 - w latach 50 władze komunistyczne zdecydowały o rozbiórce resztek ruin (niektóre źródła mówią o wysadzeniu przez polskie wojsko z okazji nadchodzącego 20-lecia odzyskania tych terenów) najcenniejszego zabytku Pisza. Jedynymi pozostałościami prawdopodobnie po zabudowie zamkowej XVII w. lub mieszkalnej XIX w. są trzy niskie (wys.1m) fragmenty murów znajdujących się w północnej części parku nad rzeką Pisą.

Fot. Ruiny zamku początek lat 60 - zdjęcie od strony południowo wschodniej na zewnętrzny narożnik ruin zamkowych.

Fot. Ruiny zamku w latach 60 - zdjęcie od strony południowo zachodniej na skrzydło wschodnie zamku

------------------- 1960-90 - Teren w okresie odbudowy miasta jest zaniedbany i następuje częściowa dewastacja ruin zamkowych przez nowe inwestycje: nasadzenia drzew parkowych, szalet miejski, budynek przedszkola, przepompownia kanalizacyjna, instalacje kanalizacji sanitarnej, wodnej i elektrycznej, garaże prywatne, ogrodzenia, stacja trafo, amfiteatr miejski. ----------------------------------

1999 - Pierwsza praca dyplomowa na wydziale architektury PG zawierająca analizę zagospodarowania strefy zamkowej w Piszu. Autor pracy arch. Tomasz Kamiński, promotor dr Waldemar Leszkiewicz. 2003 - Badania archeologiczne ogólne, prowadzone przez mgr Jerzego Gulę. Określenie założeń do zakresu murów zamkowych.

Fot. Jeden z wykopów podczas pierwszych badań strefie zamkowej (2003) 2003 - 2006 Analiza zagospodarowania strefy zamkowej wykonanej przez studentów Wydziału Architektury Politechniki Gdańskiej. Wystawa prac projektowych w urzędzie miejskim. 2006 - Powstaje plan miejscowy zatwierdzony uchwałą Nr XL VII/530/06. Strefa zamku oznaczona zostaje symbolami 3U,Up,Uc - co w skrócie oznacza podział zamku na 3 działki i konieczność wykonania wyłącznie obligatoryjnych pełnych badań archeologicznych. Brak określenia strefy ochrony konserwatorskiej, brak określenia umiejscowienia ruin zabytku wpisanych do rejestru zabytków. Obszar nie obejmuje całości zabudowań zamkowych i pomija teren rozbudowy zamku książęcego jako cytadeli twierdzy pruskiej.

2017 - Przy murach zamkowych budowa parkingu samochodowego, w trakcie wykopów wykonawca natrafia na pozostałości barbakanu wjazdowego niewidocznego na wcześniejszej dokumentacji historycznej! Badania archeologiczne barbakanu podczas budowy parkingu, które prowadzi Pani archeolog Izabela Mellin-Wyczółkowska. Po częściowym zbadaniu obiektu fundamenty barbakanu zostają zakopane.

Fotografia przedstawia widok barbakanu podczas badań archeologicznych (budowa parkingu) w roku 2017.

2017 - Powstaje wstępna koncepcja rewitalizacji strefy zamkowej wykonana przez architekta Tomasza Kamińskiego. Określone zostają kolizje w strefie zabytku, propozycje strefy ochrony konserwatorskiej. Koncepcja zakłada przywrócenie obrysów zamku w formie linii parkowych i częściowej ekspozycji murów jako elementów parku. Nieinwazyjna budowa kompleksu parkowego zakładała nie tylko uczytelnienie obiektu i historycznego otoczenia, ale jednocześnie wskazywała sposoby połączenia sąsiadujących nowopowstających funkcji komercyjnych takich jak amfiteatr, marina przystani jachtowej, kawiarnia, infobox, nowy park.

2018 - W najbliższej okolicy strefy zamkowej prowadzony jest szereg prac budowlanych. Prace nie są poprzedzone badaniami archeologicznymi, przebiegają za to pod nadzorem archeologicznym. a) Budowa nowego nabrzeża rzeki Pisy i basenu portowego - Podczas nadzoru wykonane zostają prace badawcze w postaci badań ratowniczych prowadzonych przez archeologa Mateusza Janczyńskiego, z powodu odnalezienia reliktów pali drewnianych. b) Przebudowa amfiteatru - sprawozdanie z nadzoru realizuje archeolog Anetta Ejdulis. Mimo wykonywania prac w zachodniej części skrzydła południowego zamku, wykonaniu wykopu, wyburzaniu starego muru amfiteatru i stawianiu nowej ściany oporowej - nie "zarejestrowano obiektów przestrzennych i nie zarejestrowano materiału archeologicznego". 2019 - W ramach powstającej koncepcji przy współpracy z arch. Tomaszem Kamińskim, urząd miejski zleca wykonanie badań geofizycznych poprzez nieinwazyjne badania georadarowe. Prace wykonywane są przez Ograniczenie środków i trudny teren wymuszają ograniczenie badań do 50% powierzchni zamku. Badania z powodu mocno przetworzonego terenu, nie przynoszą jednak oczekiwanych rezultatów. 2019 - Konserwator zabytków zawiesza prace projektowe nad koncepcją strefy zamkowej, warunkując dalszą pracę i ewentualną realizacje, od wykonania badań archeologicznych tradycyjną metodą wykopaliskową. 2023.08 - Powstaje nowy plan miejscowy dotyczący strefy zamkowej - uchwała Nr LXV/645/23 Rady Miejskiej w Piszu.

Strefę nr1 przeznacza się pod - ZIELEŃ URZĄDZONĄ I ZABUDOWĘ USŁUGOWĘ: sport i rekreacje, kulturę i oświatę, turystykę, hotelarstwo, ochronę zdrowia, handel i gastronomie. Kontrowersyjne zapisy planu:

- maksymalna wysokość zabudowy: 15 m (rekonstrukcje zamku wskazują na około 20m)

- trzy kondygnacje nadziemne (rekonstrukcje zamku wskazują na 2 kondygnacje nadziemne i dwie poddaszowe)

- dachy dwuspadowe lub wielospadowe o kącie nachylenia od 35° do 45° (rekonstrukcje zamku to około 55°) - w strefie nr3 pojawia się możliwość wybudowania obiektu niezgodnego z urbanistycznym założeniem historycznej strefy zamkowej - strefa nr2,6 mocno ingeruje w układ fortyfikacyjny wokół zamku. - zakres strefy nr1 i obszaru strefy ochronnej konserwatorskiej nie pokrywa się precyzyjnie z historycznym założeniem strefy zamkowej.

2023 - Na zlecenie władz miasta rozpoczynają się nowe badania archeologiczne. Prace prowadzone są przez pracownie archeologiczną "Pomerania" pod kierownictwem Mateusza Janczyńskiego. Otwarte zostają trzy wykopy 1) południowo wschodni narożnik zamku łącznie z zewnętrznym bastionem 2) północno zachodni narożnik łącznie zewnętrznym bastionem 3) teren drugiego brzegu fosy północnej przy bastionie północnym twierdzy miejskiej

Fotografia przedstawia widok ściany zewnętrznej skrzydła południowego zamku i jego piwnicy z fragmentem sklepienia łukowego. (2023) 2024 - Na zlecenie władz miasta - pracowania Archander wykonuje analizę aktualnych badań i wstępną koncepcję zagospodarowania strefy zamkowej. Koncepcja arch. T. Kamińskiego zakłada rewitalizacje całej strefy parku miejskiego poprzez ekspozycję historycznego układu urbanistycznego fortyfikacji oraz zabezpieczenie i odsłonę pozostałych w ziemi ruin zamkowych . Więcej informacji o koncepcji - link. --------------------------------------------------------------- Materiały podlegają prawom autorskim, prosimy o ich niekopiowanie. --------------------------------------------------------------

Źródła : G.CH.Pisański, E.J.Guttzeit, S.Herbst, T.Zarębska. B. Dybaś, J. Bieszk