ZAMEK PISZ

Początek historii tego miejsca to prawdopodobnie powstanie w XVII-XIII w. pruskiej osady należącego do plemienia bałtyjskiego Galindów, które zamieszkiwało tereny obecnych Mazur. Okres bytowania Galindów na tych terenach datuje się na około V w. p.n.e. – XIII w. n.e., a ich ziemie nazywane były Galindią. Miejsce idealnie nadawało się do kontroli jedynej w okolicy przeprawy przez otoczoną bagnami rzekę. Ważnym aspektem była też kontrola szlaków komunikacyjno handlowych na północ Prus i z zachodu na Litwę.

Rys. Mapa Hipsometryczna - Mapa pokazuje jak mogła wyglądać przeprawa przez rzekę i w jaki sposób zlokalizowano osadę. (rys. 2023)

------------------------------------------------------------------------------- 1268,1289 - Pojawiają się pierwsze niepotwierdzone jednak informacje (ź; Daubmann, Hennenberger) o budowie przy rzece Pisie obiektu "strażnicy", w źródłach mowa jest też o dworze obronnym, domu myśliwskim.

Rys. Strażnica - Wizja architektoniczna strażnicy krzyżackiej z XIII w. Zabudowa mogła być przyczynkiem do powstania późniejszego zamku drewniano ziemnego, który powstał w wieku XIV. (rys. 2007) ----------------------------------- 1345 - Wielki mistrz zakonny Heinrich Dusemer nakazuje wybudowanie fortyfikacji drewniano ziemnych (ź;Wigand z Marburga, 1394) zwanych zamkiem Jana. Obiekt ustawiony jest na lewym brzegu Pisy niedaleko przeprawy rzecznej i prawdopodobnie istniejącej osady leśno-rybackiej w południowo zachodniej stronie obszaru zwanej alt Johannisburg. Pierwszym prokuratorem jest brat Rutger, a w późniejszych czasach brat Rudolf. Wykonawcą i nadzorca prac zostaje Johannes Wernkonis. Zamek podlega wtedy komturstwu Sątoczeńskiemu, w 1347 przechodzi pod komturstwo Bałgijskie. Zamek posiadał Gdanisko poza obrysem umocnień, co może wskazywać na elementy murowane fortyfikacji.

Rys. Warownia drewniano ziemna - Zamek Jana

-----------------------------------

1361/66 - Zdobycie i spalenie fortyfikacji przez Kiejstuta (wielki książę Litewski stryj Jagiełły) wraz ze wsparciem księcia grodzieńskiego Patryka. Aktualny rządca zamku Johanes Kollin (Collyn) wraz z towarzyszami ukrył się w "gdanisku" "dansker" (wieża obronna na rzece pełniąca jednocześnie funkcję latryny). Litwini, żeby go stamtąd wyciągnąć, napełnili łodzie smoła, drewnem, po czym je podpalili i skierowali na dansker. Załoga zmuszona była się poddać i trafiła prawdopodobnie niewoli lub zdołała uciec, Jan Kollin przeżył. Opisujący to Wigand z Marburga pisze w dalszej części kroniki o kolejnym najeździe (1366), lecz opis bardziej szczegółowy jest identyczny i prawdopodobnie opisuje to samo zajście (to już mu się niestety zdarzało). Budowlę podczas tego najazdu częściowo zniszczono lecz chyba nie zupełnie, ponieważ w kolejnych latach szybko go odbudowano i rozbudowano umocnienia.

1378 - Do roku 1367 trwała odbudowa zamku, a prace rozbudowy i budowy nowych umocnień trwały prawie do końca lat 70. Tym razem jest to zamek w większości murowany na fundamencie kamiennym, osadzonym częściowo na starych palisadach zamku, będących teraz dodatkowym elementem umocnień. Założenie zamkowe (hipotetycznie) zaplanowano na planie kwadratu, główny obiekt ustawiono w południowym, krótszym skrzydle obwodu umocnień. Budynek był podpiwniczony 3 kondygnacyjny nadziemnych o długości około 40 m, ustawiony szczytami w kierunkach wschód zachód. Od strony północnej podwórze okalały mury i przybudowane do nich budynki gospodarcze. Na podwórze prowadziła droga przez barbakan z kierunku narożnika zachodnio północnego. Wieża "Dansker" stała prawdopodobnie w niedalekiej odległości od skrzydła południowego, dobrze skomunikowana gankiem z główną częścią mieszkalną. Barbakan wjazdowy wybudowany w formie wieży obronnej od strony zachodnio północnej, mógł osłaniać dwa mury zamku w trakcie jego ataku. Taki rodzaj fortyfikacji mógłby tłumaczyć skośne ustawienie szyi bramnej prowadzącej do barbakanu, odkrytej podczas badań wykopaliskowych w roku 2017.

Rys. ZAMEK MUROWANY

-----------------------------------

1379 - Wizyta wielkiego mistrza Winricha von Kniprode, który wraz ze świtą odbył podróż po państwie krzyżackim, szlakiem wodnym z Wielkich Jezior Mazurskich do Wisły. 1383 - Załoga zamku spali wieś Przewóz pozostawiając wielu zabitych i rannych. Prokuratorzy twardą ręką nadzorują z zamku folwarki zakonne, gospodarkę rybną, leśną, kolonizację terenu, handel towarami i nadal buduje wojskowy punkt oporu oraz bazę zaopatrzeniową dla wojsk krzyżackich, na czas kolonizacji terenów w kierunku Litwy.

1391-1393 - W zamku koszarują przed wyprawami wielcy marszałkowie zakonu - Engelhard Raabe oraz Werner von Tettingen. W 1392 roku załoga podejmuje ucztą dowódcę chorągwi św. Jerzego Apela Fuchsa, zmierzającego na jeden wypadów wojskowych organizowanych przez zakon.

W tym czasie bracia zakonni, pewnie czując się w swoich fortyfikacjach najeżdżają oprócz Litwy, także tereny Mazowsza (np. w 1391 komtur bałgijski Arnold von Burgeln zburzy nowy zamek w Złotoryii, w 1407 prokurator piski zniszczył wieś Mały Płock księcia Janusza). Paląc okoliczne wsie, miasteczka, mordują ludzi, wchodzą z sąsiadami w zatargi wymuszając podporządkowanie. O ile akcie odwetowe ze strony Litwy były często praktykowane, nie odnotowano wypraw odwetowych na zamek, mimo wielu skarg ze strony książąt mazowieckich.

1431-1435 - rozbudowa? 1454 - Podczas powstania antykrzyżackiego odziały Związku Pruskiego wraz z okolicznymi mieszkańcami opanowują zamek i przepędzają załogę. W 1455 zaciężni zakonu krzyżackiego odbijają chwilowo zamek.

1455 - Zamek zajmują siły powstańcze wolnych chłopów, którzy wystąpili przeciwko praktykom kolonizacyjnym zakonu i nadużywaniu władzy. W toku dalszych wydarzeń zamek został obsadzony przez polskie oddziały zaciężone pod dowództwem Jana Skubela. W listopadzie fortyfikacje zastają częściowo zniszczone.

1459 - W trakcie działań wojny trzynastoletniej, polskie wojska zajmują i okresowo obsadzają zamek. W 1466 po zawarciu II pokoju toruńskiego zamek pozostaje w Prusach krzyżackich.

1507-1520 - Odbudowa, rozbudowa zamku

Przełom XV i XVI wieku to wzmożona rola zamku w związku z rozwojem osadnictwa w puszczy Piskiej. W tym czasie podczas odbudowy powstaje prawdopodobnie wydłużenie skrzydła północnego i budowa murowanej części skrzydła wschodniego. Obwód osadzono na planie prostokąta o wymiarach 100x43m. Przebudowano bramę wjazdową likwidując barbakan, pozostawiając współczesny budynek bramny.

Inwentaryzacje z tego okresu przedstawiają konkretny zakres pomieszczeń. W skrzydle południowym i wschodnim znajdują się funkcje mieszkalno-gospodarcze z pomieszczenia takimi jak: kaplica, strych - spichlerz (zboże, mąka, chmiel), kuchnia i spiżarnia, piekarnia, browar, piwnica (piwo i prawdopodobnie miód), zbrojownia, prochownia, izby gościnne (23 łóżka), pomieszczenia na narzędzia do polowania i połowów. W centralnej południowej części mogły znajdować się izba prokuratora, refektarz i dormitorium. W części północno wschodniej w strefie przedzamcza funkcjonowały obiekty gospodarcze w formie przymurnych zabudowań i prostych drewnianych zabudowań mieszkalnych służby. W kurtynie zachodniej przedzamcza osadzono bramę wjazdową i most zwodzony nad fosą otaczającą cały zamek. Przy zamku na rzece znajdowała się przystań dla statków i łodzi oraz prawdopodobnie młyn. Plac zamkowy mógł być częściowo zabudowany (wykazały to ostatnie badania georadarem). Zamek po rozbudowie planowano prawdopodobnie jako dwu członowy - zamek wysoki właściwy i przedzamcze oddzielone starym murem i bramą (niestety nie potwierdziły tego szczątkowe badania wykopaliskowe w 2005r.). Z czasem prawdopodobnie zburzono mur wewnętrzny nie widoczny juz na początku XVIIw.

Rysunek 04 / ROZBUDOWA ZAMKU -----------------------------------

1520 - W trakcie wojny polsko-krzyżackiej (pruskiej), wojska mazowieckie (oddziały dowodzone przez starostę łomżyńskiego Pawła Brzeskiego) zajęły bez oporu i obsadziły zamek. Zakonny prokurator Hans Kolbitz uciekł, do Szczytna. Okoliczni chłopi i wolni mazurzy przyłączyli się do Mazowszan, składając przysięgę królowi polskiemu. Zamek stanowił bazę wypadową dla polskich oddziałów na Prusy. Dokonywano zniszczeń, grabieży, morderstw, jakoby w odwecie za dawne upokorzenia z rąk oddziałów krzyżackich. Tego samego roku w lipcu Krzyżacy odbili zamek (100 konnych, 1000 pieszych), zaskoczeni obrońcy bronili się do zakończenia amunicji. Krzyżacy zorganizowali wypad odwetowy na Mazowsze (spalili Kolno, Wąsosz i wiele innych wsi). W kolejnym odwecie odziały mazowieckie niszczyły okolice Pisza, nie oszczędzając miejscowej ludności. Zamek pozostaje w rękach krzyżackich do rozejmu w kwietniu 1521 roku.

1522-1525 - Ostatnim prokuratorem urzędującym w zamku był Friedrich (pan na Heydecku)

1525 - Po sekularyzacji zakonu obiekt stał się siedzibą książęcego starosty i wszedł w skład Prus Książęcych. W zamku gości często pierwszy władca nowożytnych Prus – Albrecht Hohenzollern, jak i również jego następcy. 1530, 1538 - W Piszu przez dłuższy czas przebywa Albrecht Hohenzollern który lubi odpoczywać w zamku wraz z całym dworem, ale tez jednym z powodów jest panującą w Królewcu zaraza.

Rys. Szkice zamku z map XVI-XVII Prus (najstarsza z roku1584).

1538 - 1590 - prowadzono generalną przebudowę i rozbudowę zamku. Prace 1580 prowadził nadworny architekt Chritopher Römer z Królewca. W 1590 rząd krajowy wysyła do kontynuowania prac Hanssa Wissmara, inżynier miał zająć się inspekcja i opracowaniem planu dalszych prac. Zamek został otoczony wałami, murem obwodowym z dwoma masywnymi wieżami obronnymi. Fortyfikacje dostosowano do użycia broni palnej dalekiego zasięgu.

Rysunek 05 / PRUSKA CYTADELA. Rekonstrukcja Zamku Pruskiego (XVI-XVII w.) będącego cytadelą Twierdzy Pisz, wykonana na podstawie rysunków Niclasa De Kempa. (Rys, 2016) -----------------------------------

1602 - Powstaje szkic zamku Piskiego wykonany w 1602r. przez niderlandzkiego inżyniera Niclasa De Kempa.

Rysunki wykonane w 1602r. przez niderlandzkiego inżyniera Nicolasa De Kempa.

------------------ 1620/28 Roboty budowlane objęły również zamkowe fortyfikacje, które z polecenia księcia Jerzego Wilhelma w 1628 roku umocnił inżynier Christian Rose. Prace przez niego prowadzone miały dużą skale i wyszły na zewnątrz fosy zamkowej. 1639 - W zamku przebywa król Władysław IV 1645 - Nadanie praw miejskich 1647 - Przybycie do Pisza książęcego mierniczego Wilhelma Trebera, który miał za zadanie dokończyć rozbudowę zamku. Następna przebudowa miała miejsce w 1655 roku. Wówczas w związku z rozwojem artylerii, włączono w obręb fortyfikacji obszar lokowanego w 1646 roku miasta, tworząc rozległy, jednolity system obronny. 1656 - Zamek opiera się najazdowi Tatarów.

Rys. Warianty przebudowy zamku w cytadelę Twierdzy Pisz.

------------------ 1679 - Wybuchł pożar, w tym czasie zamek uległ częściowemu zniszczeniu, które to zniszczenia w następnych dwóch latach odbudowywano. 1682 - Równocześnie ruszyły roboty fortyfikacyjne wykonane pod kierunkiem sławnego generała von Waldeck. Jego obecność świadczy o przywiązaniu dużej wagi do twierdzy przez władze pruskie. W pierwszej fazie ograniczyły się one do postawienia wokół miasta drewnianego parkanu, a następnie w latach 1679 – 1698 zrealizowano system fortyfikacji bastionowych, którego projekt oparto na wzorcu z podręcznika napisanego przez Adama Freytaga. Od 1686 do 1714 tytuł gubernatora twierdzy Johannisburg nosił hrabia Rzeszy Carl Wilhelm Finck von Fincensten.

Rys. Rycina Johanna Michaela Guisego 1684 - Powstaje plan twierdzy miejskiej Johanna Michaela Guisego. Osiedle za obwodem obronnym, do którego włączono zamek i miasto, nazwano Zapłoć. Należy zatem przypuszczać, że były to raczej umocnienia palisadowo-ziemne z fosą w części południowej, wypełnione wodą. Z miasta wychodziły trzy bramy: w kierunku wschodnim do Ełku z rozwidleniem południowym do granicy, w kierunku zachodnim do Szczytna oraz na południe z ulicy Rybackiej. Z rynku wychodziły ulice w czterech kierunkach geograficznych. Równolegle do rynku biegła jedna ulica połączona dwiema przecznicami z rynkiem i ulica biegnąca po łuku do mostu przed ufortyfikowanym zamkiem. Od strony rzeki nie było umocnień.

Rys. Rycina z 1684 wg. Hartknocha. Niestety forma zamku przedstawiona na rycinie odbiega stanowczo od stanu obiektu,

który opisał i zinwentaryzował Nicolas De Kemp

-------------------------- 1697 - Przy twierdzy miejskiej usypano okopy „Aussenwercke” obłożone darnią. Kształt tych okopów ukazuje plan J.J. Fürstenberga z przełomu XVII/XVIII w., jego kopią są trzy plany z epoki (jeden z Upsale, dwa w fotokopiach znane ze zbiorów Instytutu Sztuki PAN). Nieco odmienny jest plan z ok. XVII wieku reprodukowany w pracy J.E. Guttzeit, Der Kreis Johannisburg, Ein ostpreussisches Heimatbuch, Würzburg 1964). Podstawowy plan zwany planem drezdeńskim ukazuje twierdzę miasto składającą się z narysu bastionowego o czterech bastionach połączonych kurtynami. Obronę kurtyn wzmacniają raweliny umieszczone w fosie, jeden z nich osłania kurtynę z bramą zachodnią w stronę Szczytna. Całość osadzona jest w rzece Pisie. Od zewnątrz fosy biegnie kryta droga o rysunku powtarzającym narys bastionów i rawelinów, z placami broni we wewnętrznych i wklęsłych narożnikach. Na wschodnim brzegu rzeki znajduje się przedmoście o narysie dzieła rogowego z rawelinem osłaniającym bramę w kierunku Ełku. Przedmoście otacza fosa. W północnym narożu gdzie funkcjonował zamek pojawia się wydzielony obszar umocniony otoczony własną fosą. Północna cześć zamku przejmuje funkcję zbrojowni, wschodnia i zachodnia - pomieszczenia gospodarcze. Dziedziniec jest zabrukowany, na środku stoją dwie murowane głębokie studnie. Czas odmierza zegar na wieży skrzydła południowego.

Rys. Rysunek zamku z 1692.

1698 - rozpoczął się w Piszu zjazd króla Polski Augusta II Mocnego oraz króla Prus Fryderyka III Hohenzollerna. Podczas trzytygodniowego polowania wybito ogromną ilość zwierzyny, uszczuplając poważnie zasoby zwierzyny w Puszczy Piskiej. Drugie spotkanie ma związek z następcą Augusta, królem Stanisławem Leszczyńskim, który w obawie przed wojskami rosyjskim zbiegł z Gdańska do Pisza w przebraniu chłopskim, gdzie został rozpoznany i zatrzymany.

Rys. Szkic piórem z roku 1752 przedstawiający miasto Pisz od strony wschodniej. Rysunek przedstawia sylwetę miasta z 1698r podczas zjazdu Augusta II i Fryderyka III Hohenzollerna.

----------------------- 1729 - zaistniała potrzeba wybudowania magazynu wojskowego. Do końca I połowy XVIII wieku zamek służył jako cytadela twierdzy, w której stacjonował garnizon wojskowy.

1740 - przeprowadzono kolejny remont adaptując wnętrza na aktualne potrzeby. Obiekt powoli zatracał walory militarne na rzecz wygodnej rezydencji pałacowej.

Rys. Twierdza Piska z zaznaczonym zamkiem jako odrębną cytadelą miejską. ----------------

1787 - nastąpiła likwidacja twierdzy Johannisburg. Zamek sprzedano właścicielowi prywatnemu, rozebrano umocnienia zewnętrzne, a uzyskane w ten sposób grunty oddano z powrotem mieszczanom.

1837 - została rozebrana większa część budynków i murów obronnych zamku. 1850 - wybudowano osiedle mieszkaniowe, częściowo na fundamentach zamku.

Fot. Fotografia przedstawia osiedle mieszkaniowe wybudowane na fundamentach zabudowań zamkowych.

Fot. Ruiny zamku w latach 20

--------------------

1945 - w czasie działań wojennych Pisz został zniszczony w 75%, a wraz z nim prawie całkowicie zabudowania osiedla i pozostałości murów zamkowych. Zgodnie z publikacjami Joanny Maciejewskiej (1960) po wojnie w strefie zamku znajdują się jeszcze ruiny południowego i wschodniego skrzydła zamku. 1950 - w latch 50 władze komunistyczne zdecydowały o rozbiórce pozostałości ruin najcenniejszego zabytku Pisza. Jedynymi pozostałościami są dwa fragmenty murów znajdujących się w parku nad rzeką Pisą. 1958 - Wpisanie ruin zamku do rejestru zabytków województwa warmińsko mazurskiego pod numerem w wykazie 147/1961 (Nr w rejestrze zabytków: A 525 z 05.09.195) / działki 371/2; 370/3; 375/5 372/9.

Fot. Ruiny zamku w latach 60 - strona południowa

Fot. Ruiny zamku w latach 60 - strona wschodnia

------------------- 1960-90 - Teren w okresie odbudowy miasta jest zaniedbany i następuje częściowa dewastacja ruin zamkowych przez nowe inwestycje: szalet miejski, budynek przedszkola, przepompownia, amfiteatr miejski.

1999 - Pierwsza praca dyplomowa na wydziale architektury PG zawierająca analizę zagospodarowania strefy zamkowej w Piszu. Autor pracy Tomasz Kamiński, promotor dr Waldemar Leszkiewicz. 2003 - Badania archeologiczne ogólne, prowadzone przez mgr Jerzego Gulę. Określenie założeń do zakresu murów zamkowych.

Rys. Rzut zamku Niclasa de Kempa z roku 1602 osadzony we współczesnej mapie Pisza z roku 2005. (Rys.2007) 2003 - 2006 Analiza zagospodarowania strefy zamkowej wykonanej przez studentów Wydziału Architektury Politechniki Gdańskiej. Wystawa prac projektowych w urzędzie miejskim. 2006 - Powstaje plan miejscowy zatwierdzony uchwałą Nr XL VII/530/06. Strefa zamku oznaczona zostaje symbolami 3U,Up,Uc - co w skrócie oznacza podział zamku na 3 działki i konieczność wykonania wyłącznie obligatoryjnych pełnych badań archeologicznych. Brak określenia strefy ochrony konserwatorskiej, brak określenia umiejscowienia ruin zabytku wpisanych do rejestru zabytków. Obszar nie obejmuje całości zabudowań zamkowych i pomija teren rozbudowy zamku książęcego jako cytadeli twierdzy pruskiej.

2017 - Przy murach zamkowych budowa parkingu samochodowego, w trakcie wykopów wykonawca natrafia na pozostałości barbakanu wjazdowego niewidocznego na wcześniejszej dokumentacji historycznej! 2017 - Badania archeologiczne barbakanu podczas budowy parkingu, które prowadzi Pani archeolog Izabela Mellin-Wyczółkowska. Po częściowym zbadaniu obiektu fundamenty zostają zakopane.

Fotografia przedstawia widok barbakanu podczas badań archeologicznych (budowa parkingu) w roku 2017.

2017 - Powstaje koncepcja rewitalizacji strefy zamkowej wykonana przez architekta Tomasza Kamińskiego. Określone zostają kolizje w strefie zabytku, propozycje strefy ochrony konserwatorskiej. Koncepcja zakłada przywrócenie obrysów zamku w formie linii parkowych i częściowej ekspozycji murów. Nieinwazyjna budowa kompleksu parkowego zakładała nie tylko uczytelnienie obiektu i historycznego otoczenia, ale jednocześnie wskazywała sposoby połączenia sąsiadujących nowopowstających funkcji komercyjnych takich jak amfiteatr, marina przystani jachtowej, kawiarnia, infobox, nowy park.

2018 - Budowa nowego basenu portowego i przebudowa amfiteatru w najbliższej okolicy strefy zamkowej. 2019 - Przy współpracy z arch. Tomaszem Kamińskim, urząd miejski zleca wykonanie badań geofizycznych poprzez nieinwazyjne badania georadarowe. Ograniczenie środków i trudny teren wymuszają ograniczenie badań do 50% powierzchni zamku. Badania z powodu mocno przetworzonego terenu, nie przynoszą jednak oczekiwanych rezultatów. 2019 - Konserwator zabytków zawiesza prace projektowe nad koncepcją strefy zamkowej, warunkując dalszą pracę i ewentualną realizacje, od wykonania badań archeologicznych tradycyjną metodą wykopaliskową.

--------------------------------------------------------------

Źródła : G.CH.Pisański, E.J.Guttzeit, S.Herbst, T.Zarębska. B. Dybaś, J. Bieszk