ZAMEK PISZ
Początek historii tego miejsca to prawdopodobnie powstanie w XVII w. pruskiej osady handlowej lub grodu należącego do plemienia bałtyjskiego Galindów, które zamieszkiwało tereny obecnych Mazur. Okres bytowania Galindów na tych terenach datuje się na około V w. p.n.e. – XIII w. n.e., a ich ziemie nazywane były Galindią.
![](https://static.wixstatic.com/media/0e2861_278479bd5255473a9174d5a88b5c5257~mv2.jpg/v1/fill/w_130,h_81,al_c,q_80,usm_0.66_1.00_0.01,blur_2,enc_auto/0e2861_278479bd5255473a9174d5a88b5c5257~mv2.jpg)
Występuje duże prawdopodobieństwo, iż przed powstaniem zamku krzyżackiego tu właśnie znajdowała się osada lub gród Galindów. Miejsce otoczone bagnami, jak wyspa łączyło na dużym obszarze prawe i lewe nabrzeże rozlewiska rzeki Pisy. Idealnie nadawało się do kontroli jedynej w okolicy przeprawy (brodu). Ważnym aspektem była też kontrola lądowych szlaków komunikacyjno handlowych i transportu rzecznego. Zakon często wykorzystywał zagospodarowane punkty osadnicze, podczas szybkiej kolonizacji, a szczególnie miejsca o takich walorach militarnych i handlowych.
![](https://static.wixstatic.com/media/0e2861_2413bc479bf147ba93be7547d2ef0783~mv2.jpg/v1/fill/w_147,h_87,al_c,q_80,usm_0.66_1.00_0.01,blur_2,enc_auto/0e2861_2413bc479bf147ba93be7547d2ef0783~mv2.jpg)
Rys. Mapa Hipsometryczna - Mapa pokazuje jak mogła wyglądać przeprawa przez rzekę i w jaki sposób zlokalizowano osadę. (graf. T.Kamiński 2023)
-----------------------------
STRAŻNICA 1268,1289 - Pojawiają się pierwsze niepotwierdzone jednak informacje (ź; Daubmann, Hennenberger) o budowie przy rzece Pisie obiektu "strażnicy", w źródłach mowa jest też o dworze obronnym, domu myśliwskim. Druga data wydaje się bardziej prawdopodobna, ponieważ to w tym roku zakończyła się dopiero kolonizacja Prus.
![strażnica pisz](https://static.wixstatic.com/media/0e2861_b517a88de259414ab21ab81012b3d42c~mv2.jpg/v1/fill/w_138,h_105,al_c,q_80,usm_0.66_1.00_0.01,blur_2,enc_auto/0e2861_b517a88de259414ab21ab81012b3d42c~mv2.jpg)
Rys. Strażnica / Wizualizacja graficzna AI wykonana na podstawie szkicu T. Kamińskiego z 2007r. - Wizja architektoniczna strażnicy krzyżackiej w XIII w. Zabudowa mogła być początkiem organizacji osady i przyczynkiem do powstania późniejszego zamku drewniano ziemnego, który wybudowano w wieku XIV. (graf. T.Kamiński 2023)
-----------------------------------
WAROWNIA ZAKONNA DREWNIANO ZIEMNA 1345 - Wielki mistrz zakonny Heinrich Dusemer nakazuje wybudowanie fortyfikacji drewniano ziemnych (ź;Wigand z Marburga, 1394) zwanych zamkiem Jana. Obiekt ustawiony jest na lewym brzegu Pisy niedaleko przeprawy rzecznej i prawdopodobnie istniejącej osady leśno-rybackiej w południowo zachodniej stronie obszaru zwanej alt Johannisburg. Pierwszym prokuratorem jest brat Rutger, a w późniejszych czasach brat Rudolf. Wykonawcą i nadzorca prac zostaje Johannes Wernkonis. Zamek podlega wtedy komturstwu Sątoczeńskiemu, w 1347 przechodzi pod komturstwo Bałgijskie. Zamek posiadał Gdanisko poza obrysem umocnień, co może wskazywać już na elementy murowane fortyfikacji.
![zamek pisz](https://static.wixstatic.com/media/0e2861_56e45254170b4b31a26ada9e35e48429~mv2.jpg/v1/fill/w_147,h_95,al_c,q_80,usm_0.66_1.00_0.01,blur_2,enc_auto/0e2861_56e45254170b4b31a26ada9e35e48429~mv2.jpg)
Rys. Warownia / Rzut - Wizja architektoniczna warowni drewniano ziemnej w latach 40 XIV w.
Zabudowa drewniano ziemna częściowo już murowana. (rys. T.Kamiński 2023)
![zamek pisz](https://static.wixstatic.com/media/0e2861_7f91a25cc17f49cc873c12630edbd24c~mv2.jpg/v1/fill/w_147,h_99,al_c,q_80,usm_0.66_1.00_0.01,blur_2,enc_auto/0e2861_7f91a25cc17f49cc873c12630edbd24c~mv2.jpg)
Rys. Warownia / Wizualizacja graficzna AI - Wizja architektoniczna warowni w latach 40 XIV w.
(graf. - T.Kamiński 2023)
1361/66 - Zdobycie i spalenie fortyfikacji przez Kiejstuta (wielki książę Litewski stryj Jagiełły) wraz ze wsparciem księcia grodzieńskiego Patryka. Aktualny rządca zamku Johanes Kollin (Collyn) wraz z towarzyszami ukrył się w "gdanisku" "dansker" (wieża obronna na rzece pełniąca jednocześnie funkcję latryny). Litwini, żeby go stamtąd wyciągnąć, napełnili łodzie smoła, drewnem, po czym je podpalili i skierowali na dansker. Załoga zmuszona była się poddać i trafiła prawdopodobnie niewoli lub zdołała uciec, Jan Kollin przeżył. Opisujący to Wigand z Marburga pisze w dalszej części kroniki o kolejnym najeździe (1366), lecz opis bardziej szczegółowy jest identyczny i prawdopodobnie opisuje to samo zajście (to już mu się niestety zdarzało).
Budowlę podczas tego najazdu zniszczono (niektóre źródła określają to "do pnia"), lecz chyba nie zupełnie, ponieważ w kolejnych latach, szybko go odbudowano i rozbudowano umocnienia.
![](https://static.wixstatic.com/media/0e2861_b11d03797fb948a4821bb7c849b84292~mv2.jpg/v1/fill/w_147,h_117,al_c,q_80,usm_0.66_1.00_0.01,blur_2,enc_auto/0e2861_b11d03797fb948a4821bb7c849b84292~mv2.jpg)
Rys. Warownia / Wizualizacja graficzna AI na bazie rysunków B.Januszewskiej, K.Wolskiej, lata 40 XIV w. (graf - T.Kamiński 2023)
-----------------------------------
ZAMEK ZAKONNY MUROWANY - BUDOWA / ODBUDOWA
1378 - Do roku 1367 trwała główna odbudowa zamku, a prace rozbudowy i budowy nowych umocnień trwały prawie do końca lat 70. Tym razem jest to zamek w większości murowany na fundamencie kamiennym, osadzonym częściowo na starych palisadach zamku, będących teraz dodatkowym elementem umocnień.
![zamek pisz](https://static.wixstatic.com/media/0e2861_ed9d808619ac4f8cb579eab87d4ba187~mv2.jpg/v1/fill/w_147,h_98,al_c,q_80,usm_0.66_1.00_0.01,blur_2,enc_auto/0e2861_ed9d808619ac4f8cb579eab87d4ba187~mv2.jpg)
Rys. Zamek Murowany / Rzut - Dane podstawowe z badań archeologicznych i źródeł historycznych dotyczących zamku murowanego z lat 70 XIV w. (rys. T.Kamiński 2023)
Założenie zamkowe (hipotetycznie) zaplanowano na planie kwadratu, główny obiekt ustawiono w południowym, krótszym skrzydle obwodu umocnień. Budynek był podpiwniczony 3 kondygnacyjny nadziemnych o długości około 38-45 m, ustawiony szczytami w kierunkach wschód zachód. Od strony północnej podwórze okalały mury i przybudowane do nich budynki gospodarcze. Na podwórze prowadziła droga przez barbakan z kierunku narożnika zachodnio północnego.
![zamek pisz](https://static.wixstatic.com/media/0e2861_1daf3f723d104bdebe3e25aac097b74a~mv2.jpg/v1/fill/w_155,h_102,al_c,q_80,usm_0.66_1.00_0.01,blur_2,enc_auto/0e2861_1daf3f723d104bdebe3e25aac097b74a~mv2.jpg)
Rys. Zamek Murowany / Wizualizacja Graficzna AI - Jedna z wizji architektonicznych zamku murowanego w latach 70 XIV w.
(graf. - T.Kamiński 2023)
Wieża "Dansker" stała prawdopodobnie w niedalekiej odległości od skrzydła południowego, dobrze skomunikowana gankiem z główną częścią mieszkalną. Barbakan wjazdowy wybudowany w formie wieży obronnej od strony zachodnio północnej, mógł osłaniać dwa mury zamku w trakcie jego ataku. Taki rodzaj fortyfikacji mógłby tłumaczyć skośne ustawienie szyi bramnej prowadzącej do barbakanu, odkrytej podczas badań wykopaliskowych w roku 2017.
![](https://static.wixstatic.com/media/0e2861_9c66f7dc21ca4769a158ce84cae9cbe1~mv2.jpg/v1/fill/w_147,h_40,al_c,q_80,usm_0.66_1.00_0.01,blur_2,enc_auto/0e2861_9c66f7dc21ca4769a158ce84cae9cbe1~mv2.jpg)
Rys. Zamek Murowany / Rzuty - Warianty możliwych opcji formy zamku murowanego po odbudowie w latach 70 XIV w. (rys. T.Kamiński 2023) Wariant 01 - Wjazd przez barbakan (wady: zbyt małe przedzamcze, wąski przejazd z wieży do szyi barbakanu)
Wariant 02 - Wjazd przez bramy przedzamcza z ochraniającą wjazd nietypową basztą (wady: zbyt duzy zamek główny, za małe przedzamcze, nietypowa forma baszty narożnej).
Wariant 03 - Wzjad przez barbakan (wady: brak uzasadnienia dla skosu szyi barbakanu)
![](https://static.wixstatic.com/media/0e2861_05960259ae9e4c61ae4a9c4b2f2fff03~mv2.jpg/v1/fill/w_147,h_83,al_c,q_80,usm_0.66_1.00_0.01,blur_2,enc_auto/0e2861_05960259ae9e4c61ae4a9c4b2f2fff03~mv2.jpg)
Rys. Zamek Murowany / Wizualizacja Graficzna AI - Jedna z wizji architektonicznych zamku murowanego w latach 70 XIV w.
(graf.- T.Kamiński 2023)
1379 - Wizyta wielkiego mistrza Winricha von Kniprode, który wraz ze świtą odbył podróż po państwie krzyżackim, szlakiem wodnym z Wielkich Jezior Mazurskich do Wisły. 1383 - Załoga zamku spali wieś Przewóz pozostawiając wielu zabitych i rannych. Prokuratorzy twardą ręką nadzorują z zamku folwarki zakonne, gospodarkę rybną, leśną, kolonizację terenu, handel towarami i nadal buduje wojskowy punkt oporu oraz bazę zaopatrzeniową dla wojsk krzyżackich, na czas kolonizacji terenów w kierunku Litwy.
1391-1393 - W zamku koszarują przed wyprawami wielcy marszałkowie zakonu - Engelhard Raabe oraz Werner von Tettingen. W 1392 roku załoga podejmuje ucztą dowódcę chorągwi św. Jerzego Apela Fuchsa, zmierzającego na jeden wypadów wojskowych organizowanych przez zakon.
W tym czasie bracia zakonni, pewnie czując się w swoich fortyfikacjach najeżdżają oprócz Litwy, także tereny Mazowsza (np. w 1391 komtur bałgijski Arnold von Burgeln zburzy nowy zamek w Złotoryii, w 1407 prokurator piski zniszczył wieś Mały Płock księcia Janusza). Paląc okoliczne wsie, miasteczka, mordują ludzi, wchodzą z sąsiadami w zatargi wymuszając podporządkowanie. O ile akcie odwetowe ze strony Litwy były często praktykowane, nie odnotowano wypraw odwetowych na zamek, mimo wielu skarg ze strony książąt
![](https://static.wixstatic.com/media/0e2861_8ed2272a0cff4a5181b7df3b51611e7c~mv2.jpg/v1/fill/w_147,h_88,al_c,q_80,usm_0.66_1.00_0.01,blur_2,enc_auto/0e2861_8ed2272a0cff4a5181b7df3b51611e7c~mv2.jpg)
Rys. Zamek Murowany / Wizualizacja Graficzna AI - Jedna z wizji architektonicznych zamku murowanego w latach 70 XIV w.
(graf - T.Kamiński 2023)
-----------------------------------
ZAMEK ZAKONNY MUROWANY - ROZBUDOWA
1431,1435 - Zamek został objęty specjalną pieczą i na polecenie komtura bałdzkiego w 1431 r. umocniony. W czasie tej odbudowy likwidacji mógł ulec barbakan wjazdowy.
![zamek pisz](https://static.wixstatic.com/media/0e2861_341ab813f62f476499c1767815945bfd~mv2.png/v1/fill/w_48,h_30,al_c,q_85,usm_0.66_1.00_0.01,blur_2,enc_auto/0e2861_341ab813f62f476499c1767815945bfd~mv2.png)
Rys. Zamek murowany / Rzut - Wizja rozbudowy zamku murowanego z XV w z gdaniskiem od strony południowej (rys. T.Kamiński 2023)
1454 - Podczas powstania antykrzyżackiego odziały Związku Pruskiego wraz z okolicznymi mieszkańcami opanowują zamek i przepędzają załogę.
1455 - Zamek zajmują siły powstańcze wolnych chłopów, którzy wystąpili przeciwko praktykom kolonizacyjnym zakonu i nadużywaniu władzy. W toku dalszych wydarzeń zamek został obsadzony przez polskie oddziały zaciężone pod dowództwem Jana Skubela. W listopadzie fortyfikacje zastają częściowo zniszczone. W tym samym roku zaciężni zakonu krzyżackiego odbijają zamek.
1459 - W trakcie działań wojny trzynastoletniej, polskie wojska zajmują i okresowo obsadzają zamek. W 1466 po zawarciu II pokoju toruńskiego zamek pozostaje w Prusach krzyżackich.
1507-1520 - Odbudowa, rozbudowa zamku
Przełom XV i XVI wieku to wzmożona rola zamku w związku z rozwojem osadnictwa w puszczy Piskiej. W tym czasie podczas odbudowy powstaje prawdopodobnie umocnienie i rozbudowa skrzydła północnego i dalsza część wschodniego. Obwód zamku to plan prostokąta i zgodnie z założeniami archeologicznymi szczątkowych badań Guli (2003) posiada wymiar około 105 x 45, jeżeli jednak doskalujemy go do rysunków De Kempa (1602), widocznej tam skali i szerokości skrzydeł widocznej w badaniach czyli 10 m - to powinien to prostokąt o wymiarach 97 x 38. Możliwe, że mury obwodowe zewnętrzne w badaniach zostały przyjęte jako mury zamkowe, to należy jak najszybciej zweryfikować.
Inwentaryzacje z tego okresu przedstawiają konkretny zakres pomieszczeń. W skrzydle południowym i wschodnim znajdują się funkcje mieszkalno-gospodarcze z pomieszczenia takimi jak: kaplica, jadalnia ? strych - spichlerz (zboże, mąka, chmiel), kuchnia i spiżarnia, piekarnia, browar, piwnica (piwo i prawdopodobnie miód), zbrojownia, prochownia, izby gościnne (23 łóżka), pomieszczenia na narzędzia do polowania i połowów. W centralnej południowej części mogły znajdować się izba prokuratora, refektarz i małe dormitorium lub sekretariat prokuratorski. W części północno wschodniej w strefie przedzamcza funkcjonowały obiekty gospodarcze w formie przymurnych zabudowań i prostych drewnianych zabudowań mieszkalnych służby. W kurtynie zachodniej przedzamcza osadzono bramę wjazdową i most zwodzony nad fosą otaczającą cały zamek. Przy zamku na rzece znajdowała się przystań dla statków i łodzi oraz prawdopodobnie młyn. Plac zamkowy mógł być częściowo zabudowany (wykazały to ostatnie badania georadarem). Zamek po rozbudowie planowano prawdopodobnie jako dwu członowy - zamek wysoki właściwy i przedzamcze oddzielone starym murem i bramą (niestety nie potwierdziły tego szczątkowe badania wykopaliskowe w 2003r.). Z czasem prawdopodobnie zburzono mur wewnętrzny nie widoczny juz na początku XVIIw.
![zamek pisz](https://static.wixstatic.com/media/0e2861_9ecefb012c4a48e29dc01270d0d8f5d5~mv2.jpg/v1/fill/w_150,h_104,al_c,q_80,usm_0.66_1.00_0.01,blur_2,enc_auto/0e2861_9ecefb012c4a48e29dc01270d0d8f5d5~mv2.jpg)
Rys. Zamek murowany / Wizualizacja 3D - Wizja rozbudowy zamku murowanego z XV w, z gdaniskiem od strony wschodniej (rys. T.Kamiński 2017) 1520 - W trakcie wojny polsko-krzyżackiej (pruskiej), wojska mazowieckie (oddziały dowodzone przez starostę łomżyńskiego Pawła Brzeskiego) zajęły bez oporu i obsadziły zamek. Zakonny prokurator Hans Kolbitz uciekł, do Szczytna. Okoliczni chłopi i wolni mazurzy przyłączyli się do Mazowszan, składając przysięgę królowi polskiemu. Zamek stanowił bazę wypadową dla polskich oddziałów na Prusy. Dokonywano zniszczeń, grabieży, morderstw, jakoby w odwecie za dawne upokorzenia z rąk oddziałów krzyżackich. Tego samego roku w lipcu Krzyżacy odbili zamek (100 konnych, 1000 pieszych), zaskoczeni obrońcy bronili się do zakończenia amunicji. Krzyżacy zorganizowali wypad odwetowy na Mazowsze (spalili Kolno, Wąsosz i wiele innych wsi). W kolejnym odwecie odziały mazowieckie niszczyły okolice Pisza, nie oszczędzając miejscowej ludności. Zamek pozostaje w rękach krzyżackich do rozejmu w kwietniu 1521 roku.
1522-1525 - Ostatnim prokuratorem urzędującym w zamku był Friedrich (pan na Heydecku)
1525 - Po sekularyzacji zakonu obiekt stał się siedzibą książęcego starosty i wszedł w skład Prus Książęcych.
W zamku gości często pierwszy władca nowożytnych Prus – Albrecht Hohenzollern, jak i również jego następcy.
1530, 1538 - W Piszu przez dłuższy czas przebywa Albrecht Hohenzollern który lubi odpoczywać w zamku wraz z całym dworem, ale tez jednym z powodów jest panującą w Królewcu zaraza.
----------------------------------
UMOCNIENIA NOWOŻYTNE ZAMKU - CYTADELA TWIERDZY PISZ
1538, 1561, 1581 - 1590 - prowadzono generalną przebudowę i umocnienie zamku. Prace 1580 prowadził nadworny architekt Chritopher Römer z Królewca. W 1590 rząd krajowy wysyła do kontynuowania prac Hanssa Wissmara, inżynier miał zająć się inspekcja i opracowaniem planu dalszych prac. Zamek prawdopodobnie wtedy został otoczony nasypem osłaniającym mur obwodowy. Międzymurze zostało zasypane i W narożnikach zbudowano lub obudowano stare wieże obronne i wzmocniono jest nowoczesnymi masywnymi bastionami od strony południowo wschodniej i północno zachodniej. Prace te były opóźnoną rozbudową fortyfikacji w celu dostosowania zamku do nowego pola bitwy z użyciem ciężkiej broni palnej dalekiego zasięgu.
![zamek pisz](https://static.wixstatic.com/media/0e2861_25dc0c84f3e04fc99891d5f260f773d2~mv2.jpg/v1/fill/w_147,h_85,al_c,q_80,usm_0.66_1.00_0.01,blur_2,enc_auto/0e2861_25dc0c84f3e04fc99891d5f260f773d2~mv2.jpg)
Rys. Zamek murowany / Rzut - Rysunek rozbudowy fortyfikacji zamku murowanego z końca XVI na podstawie rysunków Niclasa De Kempa z 1602 r. (rys. T.Kamiński 2023)
![zamek pisz](https://static.wixstatic.com/media/0e2861_ac94204bad3c4765b024165f1d442d2d~mv2.jpg/v1/fill/w_147,h_72,al_c,q_80,usm_0.66_1.00_0.01,blur_2,enc_auto/0e2861_ac94204bad3c4765b024165f1d442d2d~mv2.jpg)
Rys. PRUSKA CYTADELA / Wizualizacja 3D Zamku Pruskiego (XVI-XVII w.) będącego cytadelą Twierdzy Pisz, wykonana na podstawie rysunków Niclasa De Kempa z 1602 r. (Rys, T.Kamiński 2016)
![](https://static.wixstatic.com/media/0e2861_e20acb65069849f19d8e7f0fdc953799~mv2.jpg/v1/fill/w_147,h_71,al_c,q_80,usm_0.66_1.00_0.01,blur_2,enc_auto/0e2861_e20acb65069849f19d8e7f0fdc953799~mv2.jpg)
Rys. PRUSKA CYTADELA. Rekonstrukcja graficzna AI Zamku Pruskiego (XVI-XVII w.) będącego cytadelą Twierdzy Pisz, wykonana na podstawie szkicu z 2016 T.Kamińskiego i rysunków Niclasa De Kempa z 1602 r. (graf. T.Kamiński, 2023)
![](https://static.wixstatic.com/media/0e2861_743c7b522dc04381a479503bd17f09c0~mv2.jpg/v1/fill/w_147,h_90,al_c,q_80,usm_0.66_1.00_0.01,blur_2,enc_auto/0e2861_743c7b522dc04381a479503bd17f09c0~mv2.jpg)
Rys. PRUSKA CYTADELA. Rekonstrukcja graficzna AI, wariantów bramy wjazdowej (XVI-XVII w.), wykonana na podstawie wizualizacji 3D T.Kamińskiego 2016 i rysunków Niclasa De Kempa z 1602 r. (graf. T.Kamiński 2023)
![](https://static.wixstatic.com/media/0e2861_134e396bdbaf44d0b7b1f54146d729eb~mv2.jpg/v1/fill/w_147,h_172,al_c,q_80,usm_0.66_1.00_0.01,blur_2,enc_auto/0e2861_134e396bdbaf44d0b7b1f54146d729eb~mv2.jpg)
-----------------------------------
1602 - Powstaje pierwszy szkic inwentaryzacyjny zamku Piskiego wykonany w 1602r. przez niderlandzkiego inżyniera Niclasa De Kempa.
![zamek pisz](https://static.wixstatic.com/media/0e2861_ec29b8e66d52409b9308e9c53f6b6a49~mv2.jpg/v1/fill/w_128,h_87,al_c,q_80,usm_0.66_1.00_0.01,blur_2,enc_auto/0e2861_ec29b8e66d52409b9308e9c53f6b6a49~mv2.jpg)
![zamek pisz](https://static.wixstatic.com/media/0e2861_c0290496ea4a4555a99aaa115ffc88be~mv2.jpg/v1/fill/w_120,h_89,al_c,q_80,usm_0.66_1.00_0.01,blur_2,enc_auto/0e2861_c0290496ea4a4555a99aaa115ffc88be~mv2.jpg)
Rysunki inwentaryzacyjne wykonane w 1602r. przez niderlandzkiego inżyniera Niclasa De Kempa.
Jedna z najważniejszych dokumentacji historycznych dotyczących Zamku Piskiego.
------------------
1620/28 Roboty budowlane objęły również zamkowe fortyfikacje, które z polecenia księcia Jerzego Wilhelma w 1628 roku umocnił inżynier Christian Rose. Prace przez niego prowadzone miały dużą skale i wyszły na zewnątrz fosy zamkowej.
1639 - W zamku przebywa król Władysław IV
1645 - Nadanie praw miejskich
![zamek pisz](https://static.wixstatic.com/media/0e2861_c1fbffb58ce44491beb41b61a2b95226~mv2.jpg/v1/fill/w_73,h_51,al_c,q_80,usm_0.66_1.00_0.01,blur_2,enc_auto/0e2861_c1fbffb58ce44491beb41b61a2b95226~mv2.jpg)
Rys. Historyczny plan przebudowy zamku w cytadelę wykonane przez Wilhelma Trebera.
1647 - Przybycie do Pisza książęcego mierniczego Wilhelma Trebera, który miał za zadanie dokończyć rozbudowę zamku. Następna przebudowa miała miejsce w 1655 roku. Wówczas w związku z rozwojem artylerii, włączono w obręb fortyfikacji obszar lokowanego w 1646 roku miasta, tworząc rozległy, jednolity system obronny. 1656 - Zamek opiera się najazdowi Tatarów.
![zamek pisz](https://static.wixstatic.com/media/0e2861_54f998d8d6904233b926f03e9cdb9733~mv2.jpg/v1/fill/w_116,h_72,al_c,q_80,usm_0.66_1.00_0.01,blur_2,enc_auto/0e2861_54f998d8d6904233b926f03e9cdb9733~mv2.jpg)
Rys. Historyczny plany przebudowy zamku w cytadelę wykonane przez Johanesa Batesa. (1646-1655)
1679 - Wybuchł pożar, w tym czasie zamek uległ częściowemu zniszczeniu, które to zniszczenia w następnych dwóch latach odbudowywano.
1682 - Równocześnie ruszyły roboty fortyfikacyjne wykonane pod kierunkiem sławnego generała von Waldeck. Jego obecność świadczy o przywiązaniu dużej wagi do twierdzy przez władze pruskie. W pierwszej fazie ograniczyły się one do postawienia wokół miasta drewnianego parkanu, a następnie w latach 1679 – 1698 zrealizowano system fortyfikacji bastionowych, którego projekt oparto na wzorcu z podręcznika napisanego przez Adama Freytaga. Od 1686 do 1714 tytuł gubernatora twierdzy Johannisburg nosił hrabia Rzeszy Carl Wilhelm Finck von Fincensten.
![zamek pisz](https://static.wixstatic.com/media/0e2861_872a6d60fd364574bbaa7a9c9b8fdd07~mv2.jpg/v1/fill/w_144,h_116,al_c,q_80,usm_0.66_1.00_0.01,blur_2,enc_auto/0e2861_872a6d60fd364574bbaa7a9c9b8fdd07~mv2.jpg)
Rys. Rycina Johanna Michaela Guisego
1684 - Powstaje plan twierdzy miejskiej Johanna Michaela Guisego. Osiedle za obwodem obronnym, do którego włączono zamek i miasto, nazwano Zapłoć. Należy zatem przypuszczać, że były to raczej umocnienia palisadowo-ziemne z fosą w części południowej, wypełnione wodą. Z miasta wychodziły trzy bramy: w kierunku wschodnim do Ełku z rozwidleniem południowym do granicy, w kierunku zachodnim do Szczytna oraz na południe z ulicy Rybackiej. Z rynku wychodziły ulice w czterech kierunkach geograficznych. Równolegle do rynku biegła jedna ulica połączona dwiema przecznicami z rynkiem i ulica biegnąca po łuku do mostu przed ufortyfikowanym zamkiem. Od strony rzeki nie było umocnień.
--------------------------
1697 - Przy twierdzy miejskiej usypano okopy „Aussenwercke” obłożone darnią. Kształt tych okopów ukazuje plan J.J. Fürstenberga z przełomu XVII/XVIII w., jego kopią są trzy plany z epoki (jeden z Upsale, dwa w fotokopiach znane ze zbiorów Instytutu Sztuki PAN). Nieco odmienny jest plan z ok. XVII wieku reprodukowany w pracy J.E. Guttzeit, Der Kreis Johannisburg, Ein ostpreussisches Heimatbuch, Würzburg 1964). Podstawowy plan zwany planem drezdeńskim ukazuje twierdzę miasto składającą się z narysu bastionowego o czterech bastionach połączonych kurtynami. Obronę kurtyn wzmacniają raweliny umieszczone w fosie, jeden z nich osłania kurtynę z bramą zachodnią w stronę Szczytna. Całość osadzona jest w rzece Pisie. Od zewnątrz fosy biegnie kryta droga o rysunku powtarzającym narys bastionów i rawelinów, z placami broni we wewnętrznych i wklęsłych narożnikach. Na wschodnim brzegu rzeki znajduje się przedmoście o narysie dzieła rogowego z rawelinem osłaniającym bramę w kierunku Ełku. Przedmoście otacza fosa. W północnym narożu gdzie funkcjonował zamek pojawia się wydzielony obszar umocniony otoczony własną fosą.
"Niszczono wówczas w Piszu łąki prywatnych właścicieli, z których zdarto darń. Przy jej pomocy umocniono wykokopy i fosę. Nic dziwnego, że obszar pozbawiony darni ludność miejscowa nazwała "Porembiskiem". Ks. Fryderyk III zapisał w dniu 30 lipca 1697 r. to Porembisko miastu".
"Opisy, podane przez Pisanskiego i Boettichera, mówią, że aż po jez.Roś na północy rozciągały się bagna, zwane „podzameckie”. Do zamku należały również pastwiska, ogród warzywny i owocowy, znajdujący się tuż przy wale twierdzy. Przedmoście stanowiło wał okrągły; do zamku można było dostać się przez dwa mosty zwodzone i dwie bramy: bramę wodną i lądową.
W północnej części zamku, w baszcie, mieściła się zbrojownia, gdzie oprócz broni użytkowej przechowywano broń dawną, starą. Stanowiła więc ona do pewnego stopnia muzeum „wojskowe”.
W północnej części zamku znajdowały się duże i murowane studnie, które z powodu silnych uszkodzeń w 1738 r. zasypano. W południowej części zamku, jako najbardziej słonecznej, mieściły się pokoje mieszkalne, zwłaszcza kapitana zamku, luksusowo urządzone. Przy jednej baszcie w 1702 r. wybudowano wieżę z zegarem, wybijającym nawet kwadranse. Plac zamkowy, wybrukowany i przestrzenny, był zewsząd otoczony murem. Piwnice zamku były suche, głębokie i zimne."
![zamek pisz](https://static.wixstatic.com/media/0e2861_3654ce33c8ad469ba8783d0a24d066ad~mv2.jpg/v1/fill/w_125,h_86,al_c,q_80,usm_0.66_1.00_0.01,blur_2,enc_auto/0e2861_3654ce33c8ad469ba8783d0a24d066ad~mv2.jpg)
Rys. Rysunek zamku z archiwum Malborka przedstawiający stan z 1692 ?
1698 - rozpoczął się w Piszu zjazd króla Polski Augusta II Mocnego oraz króla Prus Fryderyka III Hohenzollerna. Podczas trzytygodniowego polowania wybito ogromną ilość zwierzyny, uszczuplając poważnie zasoby zwierzyny w Puszczy Piskiej. Drugie spotkanie ma związek z następcą Augusta, królem Stanisławem Leszczyńskim, który w obawie przed wojskami rosyjskim zbiegł z Gdańska do Pisza w przebraniu chłopskim, gdzie został rozpoznany i zatrzymany.
![zamek pisz](https://static.wixstatic.com/media/0e2861_918f29a2145a474782d0e148d7df48f1~mv2.jpg/v1/fill/w_91,h_46,al_c,q_80,usm_0.66_1.00_0.01,blur_2,enc_auto/0e2861_918f29a2145a474782d0e148d7df48f1~mv2.jpg)
Rys. Szkic piórem z roku 1752 przedstawiający miasto Pisz od strony wschodniej. Rysunek przedstawia sylwetę miasta z 1698r podczas zjazdu Augusta II i Fryderyka III Hohenzollerna.
![](https://static.wixstatic.com/media/0e2861_3771abd9f4834d99aa71fc814698bd42~mv2.jpg/v1/fill/w_147,h_52,al_c,q_80,usm_0.66_1.00_0.01,blur_2,enc_auto/0e2861_3771abd9f4834d99aa71fc814698bd42~mv2.jpg)
Rys. Wizualizacja graficzna AI na podstawie szkicu piórem z roku 1752. -----------------------
1729 - zaistniała potrzeba wybudowania magazynu wojskowego. Do końca I połowy XVIII wieku zamek służył jako cytadela twierdzy, w której stacjonował garnizon wojskowy.
1740 - przeprowadzono kolejny remont adaptując wnętrza na aktualne potrzeby. Obiekt powoli zatracał walory militarne na rzecz wygodnej rezydencji pałacowej. ----------------
1787 - nastąpiła likwidacja twierdzy Johannisburg. Zamek sprzedano właścicielowi prywatnemu, rozebrano umocnienia zewnętrzne, a uzyskane w ten sposób grunty oddano z powrotem mieszczanom.
![zamek pisz](https://static.wixstatic.com/media/0e2861_09c10715ce75461381e24d5a799314d4~mv2.jpg/v1/fill/w_192,h_213,al_c,q_80,blur_3,enc_auto/0e2861_09c10715ce75461381e24d5a799314d4~mv2.jpg)
Rys. Fragment szkicu Guttzeita przedstawiający miasto Pisz z roku 1797.
Jest to ostatni rysunek przedstawiający stan realizacji zamku, już po przejściu w ręce prywatne.
1837 - została rozebrana większa część budynków i murów obronnych zamku. Pozostały jedynie fragmenty murów skrzydła wschodniego w częsci południowej zamku wysokiego, na bazie których wybudowano potem 2 domy mieszkalne. "Domy mieszkalne częściow o zajęli ogrodnicy zamkow a część wydzierżawiono ludności miejscowej. Tak i sam podział nastąpił stopniowo z ogrodem warzywnym i owocowym, natomiast plac długi i szeroki na 15 prętów („Ruten ”) przeznaczono dla księży jako odszkodowanie za odebrane im ogrody w czasie rozbudowy twierdzy i przeprowadzania umocnień i obwarowań". 1850 - na pozostałej części wybudowano osiedle mieszkaniowe z materiału zamkowego, budynki osadzono częściowo na fundamentach zamku. Budynki mieszkalne nr. 3 i 2, budowane są nie tylko na fundamentach ścian piwnicy zamku, ale posiadają też oryginalne ściany zamku do wysokości stropu.
![zamek pisz](https://static.wixstatic.com/media/0e2861_9817109bea3a4558b54e53a9736af589~mv2.jpg/v1/fill/w_126,h_82,al_c,q_80,usm_0.66_1.00_0.01,blur_2,enc_auto/0e2861_9817109bea3a4558b54e53a9736af589~mv2.jpg)
Fot. Fotografia przedstawia osiedle mieszkaniowe wybudowane na fundamentach zabudowań zamkowych.
Po lewej budynek nr.1, po prawej budynki nr.6,5,4.
![](https://static.wixstatic.com/media/0e2861_2853cb35db8141f18ace9201d73b45b8~mv2.jpg/v1/fill/w_99,h_110,al_c,q_80,usm_0.66_1.00_0.01,blur_2,enc_auto/0e2861_2853cb35db8141f18ace9201d73b45b8~mv2.jpg)
Rys. Osiedle mieszkaniowe wybudowane na fundamentach zabudowań zamkowych. Rzut osiedla "Znad Pisy"
![](https://static.wixstatic.com/media/0e2861_7b3f11a1ac63467f961741175167e7ba~mv2.jpg/v1/fill/w_122,h_57,al_c,q_80,usm_0.66_1.00_0.01,blur_2,enc_auto/0e2861_7b3f11a1ac63467f961741175167e7ba~mv2.jpg)
Fot. Zdjęcie z samolotu na plac zamkowy wykonane po I wojnie światowej.
--------------------
1945 - w czasie działań wojennych Pisz został zniszczony w 75%, a wraz z nim prawie całkowicie zabudowania osiedla i częściowo pozostałości murów zamkowych. Zgodnie z publikacjami Joanny Maciejewskiej (lata '60) po wojnie w strefie zamku znajdują się jeszcze ruiny południowego i wschodniego skrzydła zamku (ruiny ścian budynków nr.2 i 3).
Joanna Maciejewska pisze: "W 1945 r. na miejscu zamku zachowały się tylko ruiny. W odległości ok. 60 m od rzeki Pisy ściana wschodnia i południowa od ul. Wojska Polskiego posiadała mur dług. 38 m, szer. 10 m, wysoki na 4 m, grubość muru wynosiła półtora metra. Mur zbudowany był z cegły ceramicznej dużej, o grubości 30 cm każda. Od podwórka widniała ściana strony zachodniej o grub. 65 cm, również zbudowana z cegły. Otwory okienne o wymiarach 2,4m x 1,6m, zwężające się do wewnątrz. Podpiwniczenie na całej powierzchni budowy wykonane z cegły ceramicznej o sklepieniu kolebkowym. Fundamenty natomiast zrobione z kamienia. Od strony północnej drugi bok o rozmiarach 33 x 10 x 4 m. Otwory piwniczne zamurowane, chociaż zaznaczały się sklepienia okien. Dachu nie było. Pozostała po nim jedynie dachówka, tzw. holenderka. W domu tym znaleziono resztki umeblowania i ślady niedawnego zamieszkania. Dom ten został spalony w 1945 r. w czasie działań wojennych"
![zamek pisz](https://static.wixstatic.com/media/0e2861_de78be28bd794a609f93bb41701090d6~mv2.png/v1/fill/w_48,h_26,al_c,q_85,usm_0.66_1.00_0.01,blur_2,enc_auto/0e2861_de78be28bd794a609f93bb41701090d6~mv2.png)
Fot. Ruiny zamku po II wojnie światowej. Po prawej widoczny budynek nr.8 stojący przy placu zamkowym.
1958 - Wpisanie ruin zamku do rejestru zabytków województwa warmińsko mazurskiego pod numerem w wykazie 147/1961 (Nr w rejestrze zabytków: A 525 z 05.09.195) / działki 371/2; 370/3; 375/5 372/9.
1960 - w latach 50 władze komunistyczne zdecydowały o rozbiórce resztek ruin (niektóre źródła mówią o wysadzeniu przez polskie wojsko z okazji nadchodzącego 20-lecia odzyskania tych terenów) najcenniejszego zabytku Pisza.
Jedynymi pozostałościami prawdopodobnie po zabudowie zamkowej XVII w. lub mieszkalnej XIX w. są trzy niskie (wys.1m) fragmenty murów znajdujących się w północnej części parku nad rzeką Pisą.
![zamek pisz](https://static.wixstatic.com/media/0e2861_aa19a87383634884bf7576fe9118e68d~mv2.jpg/v1/fill/w_144,h_95,al_c,q_80,usm_0.66_1.00_0.01,blur_2,enc_auto/0e2861_aa19a87383634884bf7576fe9118e68d~mv2.jpg)
Fot. Ruiny zamku początek lat 60 - zdjęcie od strony południowo wschodniej na zewnętrzny narożnik ruin zamkowych.
![](https://static.wixstatic.com/media/0e2861_ffc75e73799947ab89040a0c2cf88dce~mv2.jpg/v1/fill/w_147,h_91,al_c,q_80,usm_0.66_1.00_0.01,blur_2,enc_auto/0e2861_ffc75e73799947ab89040a0c2cf88dce~mv2.jpg)
Fot. Ruiny zamku początek lat 60 - zdjęcie od strony południowo wschodniej na zewnętrzny narożnik ruin zamkowych.
![zamek pisz](https://static.wixstatic.com/media/0e2861_123937f0d24046dd809a4c935ebac861~mv2.jpg/v1/fill/w_140,h_83,al_c,q_80,usm_0.66_1.00_0.01,blur_2,enc_auto/0e2861_123937f0d24046dd809a4c935ebac861~mv2.jpg)
Fot. Ruiny zamku w latach 60 - zdjęcie od strony południowo zachodniej na skrzydło wschodnie zamku
------------------- 1960-90 - Teren w okresie odbudowy miasta jest zaniedbany i następuje częściowa dewastacja ruin zamkowych przez nowe inwestycje: nasadzenia drzew parkowych, szalet miejski, budynek przedszkola, przepompownia kanalizacyjna, instalacje kanalizacji sanitarnej, wodnej i elektrycznej, garaże prywatne, ogrodzenia, stacja trafo, amfiteatr miejski. ----------------------------------
1999 - Pierwsza praca dyplomowa na wydziale architektury PG zawierająca analizę zagospodarowania strefy zamkowej w Piszu. Autor pracy arch. Tomasz Kamiński, promotor dr Waldemar Leszkiewicz.
2003 - Badania archeologiczne ogólne, prowadzone przez mgr Jerzego Gulę. Określenie założeń do zakresu murów zamkowych.
![zamek pisz](https://static.wixstatic.com/media/0e2861_1d94fed4aed04626b49f71312511555b~mv2.jpg/v1/fill/w_147,h_110,al_c,q_80,usm_0.66_1.00_0.01,blur_2,enc_auto/0e2861_1d94fed4aed04626b49f71312511555b~mv2.jpg)
Fot. Jeden z wykopów podczas pierwszych badań strefie zamkowej (2003) 2003 - 2006 Analiza zagospodarowania strefy zamkowej wykonanej przez studentów Wydziału Architektury Politechniki Gdańskiej. Wystawa prac projektowych w urzędzie miejskim. 2006 - Powstaje plan miejscowy zatwierdzony uchwałą Nr XL VII/530/06. Strefa zamku oznaczona zostaje symbolami 3U,Up,Uc - co w skrócie oznacza podział zamku na 3 działki i konieczność wykonania wyłącznie obligatoryjnych pełnych badań archeologicznych. Brak określenia strefy ochrony konserwatorskiej, brak określenia umiejscowienia ruin zabytku wpisanych do rejestru zabytków. Obszar nie obejmuje całości zabudowań zamkowych i pomija teren rozbudowy zamku książęcego jako cytadeli twierdzy pruskiej.
2017 - Przy murach zamkowych budowa parkingu samochodowego, w trakcie wykopów wykonawca natrafia na pozostałości barbakanu wjazdowego niewidocznego na wcześniejszej dokumentacji historycznej! Badania archeologiczne barbakanu podczas budowy parkingu, które prowadzi Pani archeolog Izabela Mellin-Wyczółkowska. Po częściowym zbadaniu obiektu fundamenty barbakanu zostają zakopane.
![zamek pisz](https://static.wixstatic.com/media/0e2861_2adb451788eb48ecbe5442d45309808e~mv2.jpg/v1/fill/w_147,h_113,al_c,q_80,usm_0.66_1.00_0.01,blur_2,enc_auto/0e2861_2adb451788eb48ecbe5442d45309808e~mv2.jpg)
Fotografia przedstawia widok barbakanu podczas badań archeologicznych (budowa parkingu) w roku 2017.
2017 - Powstaje wstępna koncepcja rewitalizacji strefy zamkowej wykonana przez architekta Tomasza Kamińskiego. Określone zostają kolizje w strefie zabytku, propozycje strefy ochrony konserwatorskiej. Koncepcja zakłada przywrócenie obrysów zamku w formie linii parkowych i częściowej ekspozycji murów jako elementów parku. Nieinwazyjna budowa kompleksu parkowego zakładała nie tylko uczytelnienie obiektu i historycznego otoczenia, ale jednocześnie wskazywała sposoby połączenia sąsiadujących nowopowstających funkcji komercyjnych takich jak amfiteatr, marina przystani jachtowej, kawiarnia, infobox, nowy park.
2018 - W najbliższej okolicy strefy zamkowej prowadzony jest szereg prac budowlanych. Prace nie są poprzedzone badaniami archeologicznymi, przebiegają za to pod nadzorem archeologicznym.
a) Budowa nowego nabrzeża rzeki Pisy i basenu portowego - Podczas nadzoru wykonane zostają prace badawcze w postaci badań ratowniczych prowadzonych przez archeologa Mateusza Janczyńskiego, z powodu odnalezienia reliktów pali drewnianych.
b) Przebudowa amfiteatru - sprawozdanie z nadzoru realizuje archeolog Anetta Ejdulis. Mimo wykonywania prac w zachodniej części skrzydła południowego zamku, wykonaniu wykopu, wyburzaniu starego muru amfiteatru i stawianiu nowej ściany oporowej - nie "zarejestrowano obiektów przestrzennych i nie zarejestrowano materiału archeologicznego".
2019 - W ramach powstającej koncepcji przy współpracy z arch. Tomaszem Kamińskim, urząd miejski zleca wykonanie badań geofizycznych poprzez nieinwazyjne badania georadarowe. Prace wykonywane są przez Ograniczenie środków i trudny teren wymuszają ograniczenie badań do 50% powierzchni zamku. Badania z powodu mocno przetworzonego terenu, nie przynoszą jednak oczekiwanych rezultatów.
2019 - Konserwator zabytków zawiesza prace projektowe nad koncepcją strefy zamkowej, warunkując dalszą pracę i ewentualną realizacje, od wykonania badań archeologicznych tradycyjną metodą wykopaliskową.
2023.08 - Powstaje nowy plan miejscowy dotyczący strefy zamkowej - uchwała Nr LXV/645/23 Rady Miejskiej w Piszu.
![](https://static.wixstatic.com/media/0e2861_0048257954a34b9ab4e77f692b574875~mv2.jpg/v1/fill/w_134,h_111,al_c,q_80,usm_0.66_1.00_0.01,blur_2,enc_auto/0e2861_0048257954a34b9ab4e77f692b574875~mv2.jpg)
Strefę nr1 przeznacza się pod - ZIELEŃ URZĄDZONĄ I ZABUDOWĘ USŁUGOWĘ: sport i rekreacje, kulturę i oświatę, turystykę, hotelarstwo, ochronę zdrowia, handel i gastronomie. Kontrowersyjne zapisy planu:
- maksymalna wysokość zabudowy: 15 m (rekonstrukcje zamku wskazują na około 20m)
- trzy kondygnacje nadziemne (rekonstrukcje zamku wskazują na 2 kondygnacje nadziemne i dwie poddaszowe)
- dachy dwuspadowe lub wielospadowe o kącie nachylenia od 35° do 45° (rekonstrukcje zamku to około 55°)
- w strefie nr3 pojawia się możliwość wybudowania obiektu niezgodnego z urbanistycznym założeniem historycznej strefy zamkowej
- strefa nr2,6 mocno ingeruje w układ fortyfikacyjny wokół zamku.
- zakres strefy nr1 i obszaru strefy ochronnej konserwatorskiej nie pokrywa się precyzyjnie z historycznym założeniem strefy zamkowej.
2023 - Na zlecenie władz miasta rozpoczynają się nowe badania archeologiczne. Prace prowadzone są przez pracownie archeologiczną "Pomerania" pod kierownictwem Mateusza Janczyńskiego. Otwarte zostają trzy wykopy
1) południowo wschodni narożnik zamku łącznie z zewnętrznym bastionem
2) północno zachodni narożnik łącznie zewnętrznym bastionem
3) teren drugiego brzegu fosy północnej przy bastionie północnym twierdzy miejskiej
![zamek pisz](https://static.wixstatic.com/media/0e2861_6e31917cba3149519c3092d257d8326d~mv2.jpg/v1/fill/w_147,h_75,al_c,q_80,usm_0.66_1.00_0.01,blur_2,enc_auto/0e2861_6e31917cba3149519c3092d257d8326d~mv2.jpg)
Fotografia przedstawia widok ściany zewnętrznej skrzydła południowego zamku i jego piwnicy z fragmentem sklepienia łukowego. (2023) 2024 - Na zlecenie władz miasta - pracowania Archander wykonuje analizę aktualnych badań i wstępną koncepcję zagospodarowania strefy zamkowej. Koncepcja arch. T. Kamińskiego zakłada rewitalizacje całej strefy parku miejskiego poprzez ekspozycję historycznego układu urbanistycznego fortyfikacji oraz zabezpieczenie i odsłonę pozostałych w ziemi ruin zamkowych . Więcej informacji o koncepcji - link. --------------------------------------------------------------- Materiały podlegają prawom autorskim, prosimy o ich niekopiowanie. --------------------------------------------------------------
Źródła : G.CH.Pisański, E.J.Guttzeit, S.Herbst, T.Zarębska. B. Dybaś, J. Bieszk